IVO Š. MARINIĆ: PRVI KORACI U NEIZVESNOST (PRILOZI ZA BIOGRAFIJU I)

Ivo Š Marinić, Novi Sad, 2009.

 1) Uvod

Svako područje ima svoju istoriju. Tamo gde su uslovi za život bili povoljniji, gde je priroda bila izdašnija, istorija je bila burnija, dinamičnija i grublja. Snagom svog uma i ruku ljudi stvaraju materijalna dobra koja postaju privlačna za druge ljude, nespremne da dugo i strpljivo stvaraju pa su spremni da otmu, da zauzmu, da osvoje, da zatru stvaraoce.

Istorija je puna primera “oslobađanja”, a zapravo otimanja tuđeg. Kako je površina Zemlje prirodno ograničena, do novih površina dolazi se samo “oslobađanjem” većih ili manjih geografskih područja od drugih i njihovim  zauzimanjem, osvajanjem i prisvajanjem. Proterivanju slabijih sa njihovih istorijskih prostora i prisvajanju svih njihovim radom stvorenih vrednosti u tom prostoru prethode politički konflikti koji se često razrešavaju političkim sredstvima strana u konfliktu a najčešće grubom upotrebom sile, oružanim sukobima. Oružanim borbama prethodi korisšćenje  svih drugih raspoloživa sredstva – kvazi naučnih, medijskih, ideoloških, duhovnih, religioznih, radi moralnog opravdanja otimanja i prisvajanja tuđeg i pridobijanja saglasnosti većine za realizaciju tih i takvih ciljeva

Osvaja se zemljište (tlo), zemljišna bogatstva (na zemlji i u zemlji), radom stvorena bogatstva (gradovi, fabrike, postrojenja, infrastruktura) a u novije vreme i vazdušni prostor. Izgleda da će predmet sukoba uskoro biti i vasionski prostor, borba za prevlast u vasioni radi njenog korišćenja za instaliranje satelita i drugih tehničkih naprava  koje služe ovozemaljskim ciljevima.

Na prostorima biše Jugoslavije priroda daje obilato i olakšava život ljudima. Umereno kontinentalna klima u većem delu područja je pogodna za poljoprivrednu proizvodnju. Konfiguracija terena omogućuje komunikacije na celokupnom prostoru, rečni tokovi omogućuju rečnu plovidbu u značajnom delu područja, izlaz na more olakšava komunikaciju sa svetom jeftin transporto, rudna bogatstva omogućavaju razvoj mnogih ekstraktivnih i prerađivačkih industrija na ovom području. Sve je to u istoriji bilo povod za mnoge oružane sukobe i promene nominalnih posednika, careva i kraljeva, plemenskih poglavica, uzurpatora i sl. na ovom području.

Žeravac se može posmatrati u globalnom kontekstu, širem – bosansko-hercegovačkom  i u lokalnom kontekstu (u odnosu na područje sadašnjih opština: Derventa, Bosanski Brod, Prnjavor, Srbac, Doboj, Modriča).

Žeravac i ostala naselja u derventskom području oduvijek su  bila gotovo idealna mesta  za naseljavanje, jer su  klima i vegetacija bile pogodne za život ljudi i organizaciju društvenih  zajednica, sto je hiljadama godina privlačilo brojne narode, koji su se ovdje sretali, radili i gradili, ali mnogo češće se sukobljavali i međusobno zatirali. Tako je veoma duga istorija ovog kraja obilježena radom i stvaranjem, ali i ratovima i razaranjima.

Tako je sedamdesetih godina prošlog vijeka reprezentativna ekipa svjetskih eksperata konstatovala da je na Tomasovom brdu postojalo vjerovatno najstarije predistorijsko naselje na području bivše Jugoslavije. Tu su ljudi imali staništa prije 50 hiljada godina, ali je život u tom dijelu zamro prije 20 hiljada godina.

Ozbiljnije tragove ostavili su i Rimljani (od oko 450. do 47. godine prije Nove ere), koji su sa njega potisnuti od strane Avara. Sloveni su potisnuli Avare i naselili ovo područje između 600. i 630. godine n.e.ali su ih  u 9. vijeku pokorili mnogo bolje naoružani i neuporedivo bolje organizovani Ugri. Ovo područje je  kao svadbeni poklon, 1137. godine ugarski kralj Bela poklonio kćerki Jeleni kada se udala za Uroša Nemanjića, pa je ono kraće vreme bilo pod vlašću Nemanjića.

Poslije vazalskog odnosa sa Ugrima, derventsko područje dospelo je u tursku vlast 1536. godine, pod kojom je ostalo sve do Berlinskog kongresa 1878. godine. Nakon Berlinskog kongresa upravu nad ovim područjem dobija Austro-Ugarska, da bi nakon sloma Austro-Ugarske u prvom svetskom ratu, 1918.godine, bilo pripojeno Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslaviji, da bi nakon sloma Kraljevine Jugoslavije bilo pripojeno novoj federativnoj državi Jugoslaviji. U njenom sastavu ostalo je do njenog raspada i formiranja Bosne i Hercegovine kao samostalne države, na bazi Dejtonskog sporazuma 1996. godine.

           

1)         Prve posleratne godine

                 Na proplanku, na blago zaobljenom visu, nedaleko od drumskog puta i  uskotračne železničke pruge koja je povezivala severnu sa centralnom Bosnom, gradove Bosanski Brod sa Derventom, Dobojem, Zenicom i Sarajevom, u dolini reke Ukrine, u živopisnoj prirodnoj sredini i u blizini katoličke župne crkve, početkom četrdesetih godina XX veka bilo je smešteno nekoliko skromnih seoskih kuća u kojim su bile nastanjene porodice mahom u rodbinskim vezama – Marinić, Zeba, Opačak, Zirdum i druge. Pisani dokumenti govore da su preci ovih porodica  doseljavani masovno iz dalmatinskog gorja, iz pasivnih područja koja nisu davalo dovoljno plodova za njihovu prehranu, pa su u prvoj polovini XVIII veka krenuli put plodnije bosanske posavine. Njihovim naseljavanjem je Otomanska imperija stvarala demografski štit prodoru severnih suseda na područje svoje razvijenije teritorije - Bosanski pašaluk. Kasnije su na ovom području nalazili utočište i drugi narodi ali sa drugim povodima i iz drugih razloga. Do intenzivnijih imigracija je došlo nakon Berlinskog kongresa 1878.g, nakon stavljanja Bosne pod austro-ugarsku upravu i njenog kasnijeg pripajanja (aneksije) Austro-Ugarskoj, 1908. g. Veliki investicioni poduhvati u Bosni i Hercegovini nakon Berlinskog kongresa (prvenstveno izgradnja željezničkih pruga, industrijskih postrojenja, rudnika, šumarija, poljoprivrednih ekonomija i sl.), doveli su do talasa ekonomske imigracija sa ostalih područja Austro–Ugarske (Austrije, Češke, Slovačke, Ugarske i dr.). Imigranti su se integrisali sa lokalnim stanovništvom i lokalnom sredinom koje su se sve više transformisale u multietničke.

                 Dva svetska rata su dovela do novih talasa demografskih migracija. Bosna i Hercegovina je postala područje emigracije. Bolji život se nalazio izvan ovog područja. Nova država nakon prvog svetskog rata, Kraljevina Jugoslavija, je svoj razvoj zasnivala na stvaranju novih konflikata i produbljivanju postojećih. Počeli su se pojavljivati i prvi međuetnički sukobi koji su svoje izvorište nalazili u ekonomskoj eksploataciji, kao prirodnom pravu pobednika, a koji su eskalirali tokom drugog svetskog rata i nakon njega.

                 Deo pravoslavnog stanovništva iz Bosne i Hercegovine je nakon drugog svetskog rata preseljen u Vojvodinu, na imanja proteranih Nemaca. Bila je to nagrada za učešće u ratu, za ratne zločine i učešće u progonima svih vrsta, za etnička čišćenja.

                 Stanovništvo koje nije na očekivani način pokazivalo privrženost novom pokretu, novoj ideologiji i novoj vlasti se iseljavalo, najčešće u prekookeanske zemlje (Argentinu, Australiju, Kanadu, SAD), ali i u evropske zemlje (Veliku Britaniju, Francusku, Nemačku, Italiju, Tursku), bežeći od nemilosrdne odmazde razularenih zločinaca.

                 Sredinom šezdesetih godina, u izmenjenim društvenim okolnostima, građani su mogli slobodno, bez specijalnih odobrenja, sa legalnim i legitimnim pasošem putovati. Do ove promene došlo je zbog nagomilanih unutrašnjih protivrečnosti, ograničenih razvojnih mogućnosti i zapošljavanja narastajućeg broja nove, mlade radne snage a istovremenog otvaranje evropskih zemalja za ekonomske imigrante. Sa šireg područja bosansko-brodske posavine veliki broj stanovništva našao je zaposlenje u zapadno-evropskim zemljama (Austriji, Nemačkoj, Švedskoj, Švajcarskoj i drugim evropskim zemljama) sa pristojnom zaradom sa kojom se mogla izdržavati porodica, što u jugoslovenskim uslovima nije uvek bilo moguće. Zemlje Zapadne Evrope postale su važan faktor razvoja Jugoslavije a nekih područja, kao što je bosansko-brodska posavina, posebno.

                 Iz prihoda naših ekonomskih emigranata iz zapadno-evropskih zemalja, sa porastom njihove ekonomske snage, počeli su se u bosanskoj posavini  graditi najpre stambeni objekti a potom i privredni objekti, opremati privatni poljoprivredni posedi, podizati dugogodišnji zasadi. Kontinuirano je povećavana realna vrednost nabavki građevinskih materijala, poljoprivredne mehanizacije, zaštitnih sredstava u poljoprivrednoj proizvodnji i dr.

                 U svom profesionalnom opredeljenju bio sam usmeren na domaće tržište radne snage. Kroz proces formalnog stručnog obrazovanja, pri kraju svoje profesionalne karijere,  stigao sam do visokog  mesta u profesionalnoj hijerarhiji ali ne i do visokih novčanih prihoda.  Iako sam stekao naučnu titulu doktora nauka i status profesora univerziteta, to moje formalno napredovanje mi nije obezbeđivalo solidnije prihode. Po prihodima do kraja svoje profesionalne karijere nisam stigao ni do zapadno-evropskog nekvalifikovanog radnika. Na masovnoj pljački  naroda, uz podršku nelegitimno i nelegalno uzurpiranih  institucija u zemlji, potkraj XX veka se na područjima bivše Jugoslavije  razvio  novi sistem odnosa – tajkunski kapitalizam. I danas se više ništa ne može bez novaca. A narod je ostao bez novca jer je njegov novac opljačkan.  Potkraj XX veka i na po;etku XXI veka, država se počela pojavljivati kao legalni zaštitnik interesa pljačkaša. Političke partije kao nisioci državne vlasti, svoju političku moć zasnivaju  na podršci pljačkaša, čime se začarani krug opšte bede i propasti države  zatvara.

                 Narasle društvene protivrečnosti u svetu se razrešavaju silom, ratovima. I jedan takav rat smo upravo proživeli a veći broj i preživeo. Samo, ne znamo dokle. I kada će ta neman početi da ugrožava sopstveno tkivo, i da guta svoje podanike da bi produžila svoj opstanak. Plašim se ovih sumornih prognoza, zbog budućih generacija i njihove egzistencije.

Moja sećanja sa zaobljenog proplanka pored puta dopiru do najranijeg detinjstva. Kao dete plašio sam se vojnika. Taj strah, prema kazivanju moje majke, bio je posledica čestog svraćanja vojnika u kuću,  koji su me svojom pojavom, kao bebu uznemiravali. A u kuću pored puta svraćale su mnoge vojske, uglavnom nepozvane. I nosile su šta su htele, odnosno sve što se našlo u siromašnoj kući. Verovatno se nisu ophodili prijatno sa ukućanima, što je registrovano u mojoj bebećoj svesti kao neprijatnost. I taj osećaj neprijatnosti pratio me sve do mog odlaska u vojsku, na služenje vojne vremenske obaveze, koja se inače odnosila na sve muško stanovništvo od punoletstva do određene starosne granice.

Jedan događaj iz ranog detinjstva ostavio je neizbrisiv snažan trag u mojoj svesti. Naime, ostaci pobeđene vojske su se krili u okolnim šumama koje su se graničile sa selom i našim porodičnim posedom. Jedne noći kojoj je prethodio dan obračuna pobeđene vojske sa regularnom vojskom i policijom, dešavao se strašan događaj. Celu noć zlostavljali su i mučili devojku za koju su sumnjali da ih je potkazala regularnim jedinicama i ujutro je ubili. Celu noć trajao je krvavi pir, uz krike žrtve, sirote devojke. Moja baba, inače pobožna žena, nervozno je šetala ispred kuće kroz noć, držeći mene za ruku i povremeno me uzimajući u naručje. I glasno se molila Bogu. Na kraju me je uvela u kuću i ja sam sklupčan zaspao. A krvavi pir se nastavljao. Ujutro je sve utihnulo u grobnu tišinu. Nestao je jedan život a u mojoj svesti ostao je ožiljak koji će me pratiti ceo život. I danas, u bilo koje vreme, te slike su identične. Grozota se ništa nije izmenila niti su slike izbledele.

            Mnoga deca koja su doživela slične događaje, nakon borbi sa samim sobom, postajala su umno poremećene osobe. Po pravilu, ta deca  su bila više godina starija od mene, svesnija i razumnija u vreme krvavog pira u ratnom vihoru drugog svetskog rata, što je ostavljalo fatalan trag na njima.

            Otac je bio zaposlen u državnoj službi, na železnici. Pored toga imali smo četiri hektara posne zemlje, na zaobljenom proplanku na kome se voda nije zadržavala. Proplanak su okruživali potoci koji su prihvatali bujice vode u periodu obilnijih kišnih padavina i u periodu otapanja snega. Pa iako posna, zemlja je davala rod koji nam je omogućavao da preživimo. Nedovoljno otporni to nisu mogli. Nažalost, dva brata (Marijan i Zvonko) su umrli kao bebe, sa manje od godinu dana života. Ali, život teče dalje. Ožiljci ostaju.

            Otac je donosio kući nekakve novine i knjige. Valjda, deljeno im je besplatno. U tim novinama sam video drugove Staljina i Tita i druge naše (jugoslovenske) i njihove (sovjetske) drugove. Kasnije su mi dugo ostali u sećanju  drugovi Bakarić i Đilas. I počeli smo da živimo manje više normalno, a u mojoj dečjoj svesti lepo. Otac mi je kupio prvo odelo a ponekad je meni i sestrama donosio male čokoladice.

2)         Prvo odelo i čokolade

            Bio sam presretan što smo svi na broju. I što se međusobno volimo. Mislio sam da sve imamo, samo bi mogli da pribavimo malo više čokolade. Nisam mogao znati u svojoj dečijoj svesti sa kakvim se sve problemima susretao otac da bi nam, koliko toliko, obezbedio uslove za fizički opstanak.

            U administrativnoj raspodeli kadrova otac je dobio premeštaj službe iz Bosanskog Broda u Olovo, gradić udaljen oko 200 kilometara od Bosanskog Broda,  u bosanskom bespuću. Do danas, posle više od šezdeset godina, nisam imao razloga da odem u to bespuće.

U novoj raspodeli kadrova otac je raspoređen da kao vozovođa, odnosno šef voza, učestvuje u realizaciji planskih zadataka obnove zemlje, što je u njegovom slučaju značilo izvlačenje balvana uz učešće većeg broja radnika i uz upotrebu železničke mehanizacije iz bosanskog bespuća za potrebe izvoza iz zemlje, radi pribavljanja zdravog novca za kupovine namirnica za zadovoljenje osnovnih egzistencijalnih potreba stanovništva, uglavnom hrane, s ozirom da se privređivanjem u zemlji, bez uvoza osnovnih prehrambenih proizvoda koje je trebalo platiti,  te potrebe nisu mogle zadovoljiti.

            Uslovi samačkog života u Olovu su bili, blago rečeno, užasni. Bez odgovarajućeg odmora i dovoljne količine hrane otac nije mogao uredno  obnavljati životne funkcije. Za početak, ocu je oboleo želudac a kasnije i drugi organi – pluća, srce. I da li je potrebno još nešto. Operisao je želudac a kasnije se lečio do kraja života  od oboljenja pluća. Na kraju se epizoda sa izvlačenjem balvana za realizaciju planskih zadataka završila.

            Generalna promena političkog kursa, raskid političkih i ekonomskih odnosa sa Sovjetskim Savezom nije prošla bez težih posledica po stanovništvo. Uz slabo rodne godine, tragedija stanovništva se širila. Nedostajale su osnovne životne namirnice. Posna zemlja bila je jedini izvor egzistencije. Život je otežavala i beskrupuloznost partijske i državne biroratije. Brutalno korišćenje sile u prevođenju seljaka u socijalizam umanjilo je ionako niske poljoprivredne prinose. Ljudi u kožnim kaputima sleđivali su seljacima krv u žilama. Kožni kaputi bili su izraz standarda ljudi u institucijama državne bezbednosti. U živom mi je u sećanju dolazak seljaka koji su se silom udružili u seljačku radnu zadrugu da bez poziva, u nedelju, oru našu njivu traktorom kojim nisu znali da rukuju. Njihova obrada naše njive koja nije bila udružena u zadrugu, bila je takva da smo kasnije godinama na toj njivi imali slabije prinose, sve dok nismo potpuno otklonili posledice “dubokog oranja” traktorom. Jedan od učesnika “radne brigade” se izvinjavao krišom mojoj babi Evi, zbog beskrajnog bezobrazluka njihovih nalogodavaca. Smirenost moje babe Eve je otklonila svaku mogućnost verbalnog sukoba i kasnijeg režiranja “slučaja”.

            Mi deca, kojih je tada u porodici bilo troje, ja i  moje dve sestre, fizički smo opstali samo zahvaljujući nadljudskim naporima i umešnosti roditelja i babe Eve. Krava je davala dovoljno mleka tokom godine za prehranu nas dece. Roditelji su se suzdržavali od potrošnje mleka.

            U području severo-zapadne  Bosne uvek je bilo hrane u vidu stočnih proizvoda ali ne i u potrebnim žitaricama. Zbog viših prinosa po jedinici zasejane površine u odnosu na druge žitarice, kukuruz je bio osnovna poljoprivredna kultura u tom području ne samo za tov svinja već i za ishranu stanovništva. Pa i pored toga, bez uvoza iz drugih područja  zemlje (najčešće iz Slavonije, Srema i Bačke) i iz inostranstva, nije bilo moguće obezbediti dovoljnu količinu cerealija za prehranu lokalnog stanovništva. Počeli smo oskudevati u hlebu. Otac je za mesečnu platu mogao da kupi trideset kilograma brašna po špekulantskim cenama. U toj opštoj oskudici špekulanti su trljali ruke i gomilali zalihe brašna, sve dotle dok se brašno nije ubuđalo. Ali tada smo mogli pribaviti takvo brašno po nižoj ceni i utoliti glad hlebom od pokvarenog pšeničnog ili kukuruznog brašna.

            Nakon oštrih zima posna zemlja počinjala je da daje prve plodove, najpre u krompiru a kasnije i u drugim hranljivim plodovima. Na međunarodnoj sceni smo došli u sukob sa Zapadom u vezi sa rešenjem statusa Trsta. Mi nismo dobili ono što smo tražili, pa smo počeli da gomilamo trupe na granici prema Italiji a u unutrašnjosti zemlje smo organizovali demonstracije sa najznačajnijom parolom “Trst je naš”. I mene su vodili kao desetogodišnjeg dečaka na režirane demonstracije protesta protiv sile i nepravde da uzvikujem otrcane parole.  Srećom, sve je prošlo samo sa incidentima. Do oružanog sukoba sa nama susednom zemljom  nije došlo, iako je sukob ostavljao tragove na ukupnoj populaciji a posebno na deci. Na našu sreću, nesuglasice sa zemljama Zapada su ubrzo otklonjene.

            A onda je umro Staljin. Političke vođe su se osmelile da zatraže pomoć od zapadnih zemalja. Počela je da stiže pomoć u hrani, odeći, obući. Kao dete počeo sam da u školi dobijam pakete sa mlekom i jajima u prahu, tvrdim sirom, buterom... U školi smo počeli da dobijamo jedan obrok za užinu a koji se sastojao od mleka ili bele kafe i ukusne zemičke, napravljene od zdravog brašna. Pola veka kasnije, opljačkana država od domaćih tajkuna, je ovaj oblik brige o deci zanemarila. I naša deca, bez pomoći međunarodne zajednice, danas  gladna pohađaju nastavu u školi.

            Kasnija ekonomska pomoć Zapada pretvorila se u direktnu finansijsku pomoć, prvenstveno  za razvoj poljoprivredne proizvodnje i prehrambene industrije. Pored proizvodnje za potrebe domicilnog stanovništva, ulaganja su bila namenjena i izvozu,  prvenstveno za snabdevanje pretežno američke vojske stacionirane u Evropi nakon završetka drugog svetskog rata.

Nakon Staljinove smrti i promene političkog kursa u Sovjetskom Savezu jugoslovensko društvo je u potpunosti napustilo boljševički kurs i sve više se orijentisalo na razvoj sopstvenih stvaralačkih sposobnosti.

            Dakle, najgore je prošlo. preživeo sam rano detinjstvo. Konačno su stigle i dugo očekivane čokolade a i moje dečaštvo.

           

3)         Prva slova i junačke pesme

            Moje sestre su već bile savladale prva slova. Zbog rata, starija sestra krenula je nešto starija u osnovnu školu, a mlađa i ja u uobičajenom uzrastu za polazak u školu. Pre mog polaska u školu imali smo u kući bukvar, ostao od sestara, koji je privlačio moju pažnju. Malo uz pomoć sestara a malo i uz vlastito naprezanje, po slikama uz tekst zapamtio sam ceo tekst u bukvaru i izgovarao sam ga napamet. I sa svojim “čitanjem” sam zadivljavao okolinu. Sa mojim “čitanjem”  bile su naročito zadovoljne moje sestre. Tada sam se prvi put susreo sa pamćenjem tekstova radi reprodukovanja. Kasnije, tokom školovanja, često puta sam koristio tu svoju sposobnost reprodukovanja i to mi je obezbeđivalo visoke uspehe u školi. I razvijalo sve više želje za čitanjem. Čitajući sam spoznavao i počinjao da razumevam.

            Među naročito dopadljivim štivom bile su srpske narodne pesme, od kojih se

nekih sećam i danas u njihovom izvornom obliku. Taj guslarski, rustikalni motiv snažno me se doimao, s obzirom da sam bio okružen “herojima”  iz tek završenog rata. U narodnim pesmama ispravljala se nepravda ili je pretrpljena nepravda isticana i trebalo ju je osvetiti. Radi pravde i čistog obraza. Na neke od nas taj nauk ostavio je trajne, pogubne posledice.

            Mesto u kome sam pohađao prva četiri razreda osnovne škole zvalo se  Bosanski Lužani, pretežno nastanjeno srpskim življem. Zgrada u kome je bila smeštena osnovna škola bila je pre rata objekat za stanovanje pravoslavnog popa sa porodicom, koga su njegovi meštani u toku rata oslobodili ovozemaljskih briga i poslali na „onaj” svet. U blizini ove zgrade bila je pravoslavna crkva i pravoslavno groblje. Na tom mestu, između škole, crkve i grobova održavale su se seoske, verske manifestacije na kojim je, najčešće, dolazilo do tuče. Te tuče su uglavnom bile krvave i veoma često su se završavale ubistvom. Nekim od tih tuča sam i sam prisustvovao u uzrastu učenika nižih razreda osnovne škole, posmatrao sevanje oštrica noževa u rukama mojih nešto starijih drugova ili meni nepoznatih starijih mladića.

Dugo sam, kasnije,  odgonetao uzroke tih tuča i tragedija do kojih su one dovodile. Moje pojednostavljeno gledanje nalazilo je objašnjenje u primitivizmu sredine, u neobrazovanosti i neznanju. Tek kasnije, nakon događaja iz devedesetih godina XX veka,  shvatio sam da su uzroci tih tuča i tragedija mnogo dublji i da sežu duboko u prošlost. Želja za osvetom za učinjeno i nekažnjeno zlo užoj i široj porodici  u prošlosti eskalirala je u krvave obračune pojedinaca i namirivanje računa iz prošlosti. U tom području se mogao često čuti nagoveštaj zle slutnje „ja ću njega odrobijat”. Na robijanje zbog ubistva gledalo se na nešto sasvim normalno. Bilo je pitanje časti namirivanje računa koje država nije mogla ili nije htela namiriti, pa su pojedinci veoma često i „prirodno”, uz naklonost sredine, uzimali pravdu u svoje ruke. Bila je to manifestacija „krvne osvete” u ovom kraju. Opasnost od „krvne osvete” održavala je, koliko toliko, „normalne” društvene odnose u ovom području. Do eskalacije zločina dolazilo je u društvenim prevratima kao što su bili oni iz 1941, 1945, 1992. radi „namirivanja” krvi. Izgleda da smirivanja „društvenog tla” u ovom području  tek treba da usledi u nekoj bližoj ili daljoj budućnosti.

 Nakon prvog razreda osnovne škole u kome nas je učio učitelj srpske nacionalnosti i koga ja nisam voleo ne zbog njegove nacionalnosti već zbog toga što mu je umrla kćerka godinu dana mlađa od mene jer je, prema mom tadašnjem shvatanju, nije dovoljno pazio i nije bio brižan roditelj (što je, svakako, bilo bar delimično tačno), dobili smo novog učitelja muslimanske narodnosti, Reufa, koji je ostavio dubok uticaj na formiranje moje ličnosti.

            Školu su pohađala pored dece srpske i hrvatske narodnosti i deca drugih nacionalnosti – Česi, Nemci, Galicijani. Jedini musliman bio je naš učitelj. Bili smo homogen dečiji skup, sve dotle dok smo bili deca. Međutim, neki pojedinci sa svojim posebnim osobinama su se izdvajali  od ostale dece.  

            Pored učenja u školi, povremenog posećivanja prodavnice koja je pre rata bila Rehakova, doseljenika iz Češke pre prvog svetskog rata, igrali smo fudbal pre početka nastave krpenim loptama, okruglim krpenim smotuljkom u proširenom delu ženske čarape. I jednog dana jedan dečak donosi malu gumenu loptu kupljenu u Rehakovoj prodavnici. Mi svi srećni počinjemo da šutamo „pravu” loptu. Kada smo bili u punom zanosu ige, dečak – vlasnik lopte hvata loptu i seče je nožićem, na veliku žalost svih nas. Ta njegova predstava se nekoliko puta ponovila do kraja našeg školovanja u toj školi. Druga njegova “specijalnost” bila je da u Rehakovoj prodavnici kupi bonbone, pa dečaku, koji  na to pristine, za udarac šamara da jednu bonbonu. I tu predstavu je više puta izvodio.

Njegovo devijantno ponašanje dalo je tek kasnije tragične rezultate. Sa manje od 18 godina, nakon prepirke sa svojim vršnjakom  na železničkoj stanici u Derventi u večernjim satima, zadao mu je smrtonosni ubod nožem, od čega je dečak umro a on završio u popravnom domu za maloletnike. Nakon toga nisam ništa čuo za njega. Moguće je da je skončao nakon nekakve slične tuče. U tom kraju takve tuče nisu bile retkost. Nož se povlačio i za najmanju sitnicu.

            Ja sam, iako retko, u Rehakovoj prodavnici kupovao rogače, biljne plodove koji se koriste za pripremanje kolača. Bilo ih je puno po niskoj ceni i mi deca smo ih mogli kupiti. Služili su nam kao zamena za čokoladu. Kasnije, nisam viđao te plodove, a naročito ne kao artkl u prodavnicama kolonijalne robe.

           

           

4)      Ostaci neeksplodirane municije

            U tom kraju su decu vrebale životne opasnosti sa raznih strana. I pravo je čudo da posledice tih opasnosti po decu nisu bile i veće.

            Jedna od tih opasnosti je zaostala neeksplodirana municija iz drugog svetskog rata. I municija koju su vojnici gubili tokom vežbi posle rata. A vežbe su se stalno odvijale. Vojnici su se u prvoj šumici pored naše porodične kuće dugo zadržavali a nakon njihovog odlaska mi deca smo pretraživali da li su nešto izgubili ili ostavili  i šta su uradili u šumi. Iza vojnika uglavnom nismo nalazili ništa vredno, jedino su ostajale ispražnjene konzerve hrane i nezatrpani, sveže iskopani rovovi. Oficiri, njihovi komandiri i komandanti, nisu smatrali da nakon uzurpacije privatnog šumskog poseda treba da, po odlasku,  tu imovinu ostave bar u prethodno zatečenom stanju. Zatrpavanje iskopanih rovova ostavljali su vlasnicima šumskih poseda.

U drugoj šumici u blizini porodične kuće, posle rata nisu boravili vojnici radi vežbe, s obzirom da su se u toj šumici  vodile žestoke borbe tokom rata pa je  iz tog perioda ostalo mnogo praznih čaura od ispaljenih metaka ali i neeksplodirane municije, što ni za vojnike nije bilo bezbedno a niko nije smatrao da to treba stručno odstraniti i neutralisati da ne bi ugrožavala živote okolnog stanovništva. Ja sam nalazio mnogo takve municije ali, na moju sreću, stariji su me upozoravali na moguće opasnosti, pa se zbog toga nije desila tragedija.

            U potoku nedaleko od kuće sam jednom prilikom naišao na meni nepoznat predmet. Kasnije, kad sam stasao u mladića. saznao da je to neeksplodirana mina za oruđe velikog kalibra. Imao sam planove šta da radim sa tim, kako da ga obrađujem. Najbolje bi bilo da od toga, uz upotrebu testere za sečenje metala  napravim točkiće za igračke. Srećom, te noći se u potok slila voda i odnela moju minu.

            Tokom školovanja upoznao sam mnogo drugova bez jedne ili obe ruke ili šake. U ekonomskoj školi imali smo jednog kolegu, nešto starijeg od moje generacije, bez obe šake. Pisao je držeći olovku sa ostacima obe ruke. U mom razredu jedan dečak nije imao jednu šaku, što je predstavljalo manji problem.

            Ljudski neum odnosio je svoje žrtve. I nikom ništa. Bili smo osuđeni na ponavljanje istorije, jer smo iz proživljene istorije izvlačili pogrešne pouke.

           

5)      Beda i nemaština

            U uslovima očevog odsustvovanja od kuće, da bi po nečijoj zamisli kulučio u Olovu, sa platom koja je jedva bila dovoljna za 30 kilograma kukuruznog brašna, sa posnom zemljom, sa naturalnom obavezom prema državi u poljoprivrednim proizvodima koja je, inače, bila veća od njegove zarade u državnoj službi, sa brojnom porodicom koja je tražila da jede, beda i nemaština bile su sveprisutne u našem životu. Nije bilo dovoljno hrane ali su nedostajale i sve druge potrepštine – odeća, obuća, posteljina, pokrivači i niz drugih proizvoda bez kojih je nezamisliv život dostojan čoveka. Zbog slabe obuće (koja je propuštala vodu) i odeće koja je bila tanka da bi zaštitila od hladnoće, tankih pokrivača, bilo nam je stalno hladno. Da bi ublažila hladnoću, baba Eva je ložila vatru po celu noć. U okolini kuće bila je međa koju smo krčili da bismo koristili drvo za ogrev i to nam je spašavalo fizičku egzistenciju. Nismo imali zalihe ogrevnog drveta preko zime, već smo ga sekli kada nam je zatrebalo. Računali smo da ćemo tokom zime moći kupiti ogrevno drvo. Mađutim, nismo uspevali.

            Država je finansijski pomagala porodice bez zemlje. Međutim, procenili su da nama pomoć nije potrebna već da možemo kroz obavezni otkup (čuj - obavezni otkup) pomagati druge. I zaista, državno se obistinilo. U godinama  najveće nemaštine ostali smo živi. Bolesti koje su nastajale kao posledica nemaštine  mogli smo da lečimo.

           

6)      Jamnijeve fabrike

            U susednom selu u kome sam pohađao školu, u Bosanskim Lužanima bila je železnička stanica pod istim imenom, a u blizini stanice Jamnijeve fabrike, koje su se sastojale od mlina i fabrike za obradu drveta, prvenstveno za proizvodnju drvene građe, odnosno za primarnu obradu drveta. Između železničke stanice i fabrika bio je industrijski kolosek sa vagonetima na kojim je dovožena roba koja se istovarala na železničkoj stanici do Jamnijevih fabrika. Pored drveta, do fabrika je dovoženo žito radi mlevenja u mlinu.

            Jamni je bio češki industrijalac sa razvijenim vezama sa privrednicima iz Češke, Mađarske, Austrije a verovatno i iz drugih evropskih zemalja. Do drugog svetskog rata fabrike su poslovale ekonomski uspešno. Koristile su sve prednosti razvijenih izvora sirovina i tražnje u evropskim zemljama za njihovim proizvodima. U fabrikama je uoči drugog svetskog rata bilo zaposleno oko 600 radnika koji su prihodima od svog  rada u fabrikama dopunjavali svoje porodične prihode sa poljoprivrednih imanja i imali pristojan standard u toj društvenoj sredini.

            Kada sam pošao u prvi razred gimnazije, koji je kasnije preimenovan u V razred osnovne škole, putovao sam vozom sa te stanice do škole u Derventi i vraćao se kući, takođe vozom, posle završetka nastave. Dečijoj znatiželji nisu promicali doživljaji sa puta, već su se čvrsto urezivali u dečiju svest. I ostavljali kasnije prepoznatljive tragove.

            Uskoro su se Jamnijeve fabrike demontirale i odvezle. Mlin je, prema mojim kasnijim saznanjima, završio u Albaniji, dok je deo očuvane opreme za obradu drveta takođe demontiran i premešten u Derventu, na novi lokalitet. Privredna aktivnost u selu je ugašena a sa tim je presahnuo i izvor egzistencije jednog broja okolnog stanovništva. Ostajala im je jedino posna zemlja opterećena državnim nametima, pod uslovom da nije otuđena udruživanjem u seljačku radnu zadrugu.

            Umesto privredne aktivnosti razvijana je jedna druga aktivnost proizašla iz partijskog i državnog nepoverenja prema tamnošnjem stanovništvu. Na ziratnoj zemlji izgrađeni su vojni objekti sa radarskom opremom za kontrolu vazdušnog prostora. Očekivao sam da jednog dana vidim avone koji se spuštaju na tlo i odatle poleću ali to se nije desilo. Objekti su korišćeni isključivo za prvobitnu namenu, odnosno za radarsku kontrolu vazdušnog prostora nad ovim delom zemlje.

            U kasarni u Derventi bilo je mnogo vojske, verovatno više nego što gradić te veličine može apsorbovati. Na tim poremećajima razvijali su se razni vidovi devijantnog ponašanja, među kojim i prostitucija. Za dečiji uzrast to nije bila ni malo povoljna društvena sredina.

            Usled veštači stvorene demografske neravnoteže, mlade žene su posebno bile na meti mladog i uhranjenog oficirskog kadra. Lokalno muško stanovništvo moralo je posvećivati posebnu pažnju da bi sačuvalo žensku decu, supruge i majke od nasrtljivaca na njihov ženski integritet. Zato su se retko mogle sresti na javnim mestima mlade žene slobodnijeg ponašanja. Slobodnije ponašanje bilo je tolerantno samo prostitutkama. A lokalna sredina je znala ko su prostitutke.

            Međutim, mlade, lepe žene bile su i same izložene mnogim izazovima. Neke od njih su podlegale tim izazovima.

            Jedan suprug koji je bio zaposlen kao trgovački putnik i mnogo odsustvovao od kuće i iz mesta, je posumnjao u svoju ženu da ga „vara“ sa mladim oficirom kad on nije kod kuće. Verovatno mu je sredina na to skrenula pažnju. I jedno veče obznanio je ženi da ide na službeni put u Osijek (dakle daleko od doma svog) vozom koji je iz Dervente odlazio u kasnu veče, oko 23 sata. Otišao je na železničku stanicu, sačekao da voz ode, vratio se u svoj dom i u krevetu svoje žene zatekao mladog oficira. I zaklo ga u sopstvenom krevetu. Suđeno mu je za ubistvo. Dobio je 3 godine robije i nakon povratka nastavio najnormalnije da srećno i zadovoljno živi sa svojom suprugom.  I ovaj događaj može se smatrati kao posledica voluntarističkih državnih šema distribucije ljudi na jugoslovenskom prostoru.

            Škola je činila sve što je mogla. U višim razredima osnovne škole počeli smo da učimo discipline trajnih vrednosti – matematiku, fiziku, hemiju, biologiju, strane jezike - u početku ruski a kasnije francuski i nemački. Učenje domaćeg jezika nije se više svodilo na junačke narodne pesme iz guslarskog nasleđa, nego se istinski proučavala struktura jezika, konstitucija  rečenice, analiza rečenice, oblikovanje pismenih sastava i slično. Ako izostavimo ideološke zablude u koje su se deca pokušavala uvući, škola je obezbeđivala solidno građansko vaspitanje i uvodila decu u život. Na taj način su delimično ublažavane devijacije u društvenom tkivu te sredine.

                                   

           

7)      Očeva bolest

            Imao sam 11 godina kada se otac razboleo od tuberkoloze, opake bolesti koja je do skora sejala smrt među sirotinjom, usled nedovoljne ishrane, hladnoće, vlage,  fizičkog zamora i sl. Dospeo je u bolnicu u Slavonskom Brodu, na Plavom Polju, gde mu je ukazana odgovarajuća medicinska nega. Kasnije je do kraja života živeo sa tom bolešću, uz odgovarajuću medicinsku negu i terapiju.

            Prvi put u životu išao sam u bolnicu u posetu bolesnom ocu. Strahovao sam za njegov život. Već tada sam saznao da potpuno izlečenje te opake bolesti  nije moguće ali da je zalečenje sa kojim se može normalno živeti moguće. Provodio sam dane misleći samo na njegovu bolest i radovao se svakom njegovom zdravstvenom poboljšanju. Pored zdravstvene nege i terapije bilo je potrebno otkloniti ili bar ublažiti nemaštinu kao realan izvor bolesti organizma. A to nije zavisilo samo od njega i njegove porodice.

            Paralelna obrada zemlje i rad u državnoj službi više nije bila moguća. Iz tekućih prihoda nije bilo moguće obezbediti stambeni prostor za sve brojniju porodicu. I otac se opredelio za prodaju zemljišnog poseda i nabavku pristojnog stambenog objekta. Na taj način se rešio državnog nameta sa kojim je posed bio opterećen, usmerio decu prema daljem školovanju i državnim beneficijama po tom osnovu a sebe rasteretio posla vezanog za obradu zemlje.

            Ja i moje dve sestre, starija Kata koju smo mi od milja zvali Kaja i mlađa Jela, opredelili smo se za srednje stručne škole, računajući na zaposlenje i prihode nakon završetka škole. Moje sestre su se nakon završetka srednje stručne škole zaposlile kao što su planirale, a ja sam uz državnu pomoć u vidu stipendije, nastavio studije statistike u Beogradu  u trajanju od dve godine.

           

8)         Preselenje

            Sa zaobljene visoravni, pola sata hoda od železničke stanice Bosanski Lužani, odselili smo se u kupljenu kuću, takođe u selu Žeravac, na početku njegovog atara,  u blizini železničke stanice Polje, jedva sto metara od stanice. I ovde je, nekad, pre rata bio industrijski kolosek i industrijsko postrojenje. Međutim, tada je to sve bilo  demontirano, nije bilo industrijskog koloseka ali su ostali objekti koji su se tada koristili za stanovanje. Ne znam kakva je bila ranija namena ovih objekata ali su bili neobičnog oblika da bi bili građeni za stanovanje.. Njihov tadašnji izgled i namena bio je, svakako, posledica  posleratnih improvizacija. U tim objektima stanovao je svet kome su ti stanovi dodeljeni posle rata. Među njima je bio jedan majstor sa suprugom i više dece i jedan milicioner sa dve devojčice. Majstor je imao brojnu porodicu tu u stanu a milicioner brojnu širu porodicu rasejanu po tadašnjoj Jugoslaviji. Tu je bila i porodica koja je bila u nekakvoj vezi sa bivšim vlasnikom tog poseda, koja je imala rodbinu u Americi ili nekoj drugoj prekookeanskoj zemlji koju smo mi zvali Amerika. U toj porodici je sa majkom, sredovečnom ženom, živela kćerka Danica, lepa vitka crnka koja je čekala priliku da se uda: Svakodnevno je sa nama koji smo išli u školu, odlazila u Dervantu bez nekakvih stvarnih razloga. Ili je to nama samo tako izgledalo.

            U porodici majstora, poreklom iz Galicije,  živeo je dečak po imenu Mladen, nešto mlađi od mene, sa kojim sam se intenzivno družio, pretežno igrajući šah ili vozeći sebiciklima po neuobičajenim putevima. Na tim putevima smo otkrivali stvari koje je prekrio korov ili su pale u zaborav. Među takvim neobičnim pojavama otkrili smo u visokom šipražju nemačko groblje sa dobro očuvanim  spomenicima.

            U porodicu milicionera dolazila su deca njegovih poginulih rođaka, Viktor i Milena. Viktor je išao u podoficirsku akademiju a preko leta dolazio je na odmor kod strica u selo Polje. Milena je išla u ekonomsku školu u Banja Luci u isti razred kao i ja ali je bila malo starija od mene. Stanovala je u domu „Danko Mitrov“ u Banja Luci  kao „ratno siroče“ do završetka ekonomske škole. Moja sestra Jela i ja intenzivno smo se družili sa našim vršnjacima u vreme njihove posete stricu i odlazili zajedno na igranke ili izlete. I iz tih druženja su se rađale prve mladalačke ljubavi.

            Tokom dana sam čuvao stoku. Najčešće je to bila jedna krava koju sam napasao na prostoru pored železničke pruge. Po podne sam, obično, išao na kupanje na reku Ukrinu: U to doba reka je bila mirna i pitoma  da bi u vreme proletnjih bujica narastala, postajala nepoćudna i izlivala se. Kupali smo se do prvih jesenjih dana.

            Privlačilo nas je zrelo, sočno voće, koje se nalazilo svuda oko nas. Ovde su se obistinjavale reči pesnika „gde god nađeš zgodno mesto tu drvo posadi a drvo je blagorodno pa će da nagradi“.

Te nagrade ranije zasađenih voćaka dobijala su sva deca iz susedstva. Voće je bilo zajedničko. Jedino, kada voće potpuno dozri, njegov vlasnik ga bere. Do tada je to dečija svojina. Mnogo godina kasnije bio sam ne malo iznenađen, nakon doseljavanja u Vojvodinu,  kad sam doznao da je branje voća u tuđem voćnjaku u Vojvodini strogo zabranjeno i kažnjivo. Iako logična, ova mera dugo godina mi se nije dopadala a zbog nje i neke druge navike vojvođanskog stanovništva. Dugo sam čeznuo za zavičajnom slobodom.

      9)         Vožnja „ćirom“

            „Ćira“ mali voz na pruzi uskog koloseka bio je žila kucavica celokupnog područja oko 10 kilometara levo i desno od pruge. Na približno 5 kilometara duž pruge bile su železničke stanice. Tokom dana bilo je više putničkih vozova u oba smera na liniji Derventa – Slavonski Brod ili Doboj – Derventa – Slavonski Brod, koji su išli po redu vožnje a ponekad i teretni voz koji nije išao po redu vožnje već prema potrebama za prevozom tereta između stanica na toj saobraćajnoj liniji.

            Putničkim vozovima prevozili su se radnici, učenici, poneki namernik koji je putovao iz nekih posebnih razloga i seljaci koji su potovali u grad da bi prodali svoje viškove poljoprivrednih proizvoda i došli do potrebnog novca za kupovinu proizvoda potrebnih za zadovoljavanje elementarnih životnih potreba (petroleja za osvetlenje, soli, brašna, šećera, sapuna, odeće i obuće za zaštitu od vlage i hladnoće). Sve izvan toga bilo je luksuz. Radnici su, najčešće putovali na sever, u Bosanski ili Slavonski Brod u kome je bilo smešteno više fabrika u kojim su radili ovi radnici nastanjeni duž pruge. Putovanje između Dervente i Slavonskog Broda trajalo je oko sat i dvadeset minuta (oko 25 kilometara) a između Doboja i Slavonskog Broda (oko 65 kilometara)  približno tri sata. Sa usputnih stanica putovanje je trajalo srazmerno kraće vreme. Vozovi su uvek bili puni a najčešće prepuni. Često puta su pored ugodnih putničkih vagona, u sastav voza uključivani i zatvoreni vagoni za prevoz tereta i stoke koji su bili improvizovani za prevoz ljudi, dodavanjem fiksiranih klupa pored zidova vagona. Zimi je u ovim vagonima sa ugljem ložena peć „bubnjara“ smeštena u sredini vagona koja je davala poželjnu temperaturu. Ulazak i izlazak iz ovih vagona zahtevao je posebnu veštinu, jer su improvizovane stepenice instalirane na spoljnoj stranu vagona bile visoke, pa je trebalo pri ulasku uskakati a pri izlasku iskakati iz vagona. Dugo sam u mladosti nosio tragove iščašenja skočnog zgloba na desnoj nozi do koga je došlo zbog iskakanja iz ovakvog vagona na usputnoj stanici, radi prelaska u drugi vagon u istom vozu.

            Nakon lokomotive koja je u to vreme bila parna i imala dva radnika -  mašinovođu i ložača, u sastav voza su ulazila tzv. „službena kola“ za potrebe vozovođe, odnosno „šefa voza“ i za prevoz pisama i paketa sa zaposlenim poštanskim osobljem. Katkada su ove dve funkcije voza bile razdvojene u posebnim vagonima. Nakon službenih i poštanskih kola u sastav voza je ulazilo više  putničkih vagona a u svaki je moglo da stane do 50 putnika, a na kraju voza su eventualno dolazili vagoni za prevoz tereta.

            Mi deca putovali smo vozom u školu. U selima su nakon rata bile otvorene četvorogodišnje osnovne škole dok se u više razrede (koji su se neposredno posle rata zvanično nazivali niža realna gimnazija od I do IV razreda a kasnije  osnovna škola od V do VIII razreda), moralo putovati u najbliži grad. Tada ni jedno selo  na teritoriji  opštine Derventa nije imalo više razrede osnovne škole, već samo grad Derventa. Do tada su deca bila obavezna da pohađaju četvorogodišnju osnovnu školu, a nakon proširivanja osnovne škole sa višim razredima bila su obavezna pohađati osmogodišnju osnovnu školu. Ja sam putovao vozom već od I razreda niže realne gimnazije koju sam se upisao 1954, do završetka osmogodišnje osnovne škole 1958 godine, u početku na relaciji Bosanski Lužani – Derventa a kasnije na relaciji Polje – Derventa.

            Putovanje vozom mi je oduzimalo mnogo vremena. To je ne samo vreme provedeno u putovanju vozom već i vreme provedeno na železničkoj stanici, iako je dolazak i odlazak dece u školu i raspored časova nastave bio maksimalno usklađen, nisu se mogli potpuno izbeći gubici vremena. To se negativno odražavalo na uspeh u školi, pa su deca „vozari“ po pravilu imala u školi niži uspeh od gradske dece i dece iz bližih seoskih naselja. Ja više nisam bio najbolji učenik u razredu ali sam bio među boljim učenicima, što je, s obzirom na okolnosti, bio izuzetan uspeh.

            Železničke stanice bile su izuzetna škola. Na njima su se svakodnevno susretali zanimljivi ljudi. Jedan od njih je nosač Đula na stanici Derventa, jevrejin koji je pre rata imao u vlasništvu lanac trgovine na veliko i malo  u Derventi koja je posle rata nacionalizovana ili na drugi način prešla u državno vlasništvo. Taj „prelazak“ nije podrazumevao nikakvo obeštećenje vlasnika niti njegovo materijalno zbrinjavanje. I tako je Đula našao uhljeblje u svakodnevnom nošenju kofera novoj gospodi od voza do fijakera, kojih je tada bilo nekoliko na željezničkoj stanici.

            Na stanici su se između dolaska i odlaska voza skupljale i gradske lude - mentalno retardine osobe, kojih je u to vreme bilo puno iz raznih razloga, od kojih su najčešći  bili gubici bliskih rođaka tokom ratnih godina. Mnoge od tih retardiranih osoba su kao deca prisustvovale ubistvu svojih bliskih rođaka nakon čega su mentalno obolele. Deca su bili njihovi jedini prijatelji koji su mogli da ih razumeju.

            Kondukteri su bili naši prijatelji koji su nas razumevali a katkada nam i pomagali. Od konduktera smo se naslušali raznih neobičnih životnih priča, koje možda i nisu bile istinite ali su bile interesantne.

10)       Niža realna gimnazija

            Nakon što su me upisali u prvi razred niže realne gimnazije u Derventi, svakodnevno sam sa železničke stanice Bosanski Lužani odlazio u školu. Putovanje me je veoma zamaralo. Značajno olakšanje bilo mi je to što je zajedno sa mnom u školu išla sestra Jela ali je bila tri razreda ispred mene. Ona me je podsticala  ali i kontrolisala moj tempo kretanja.

            Zgrada u kojoj je bila smeštena škola bila je impozantno, velelepno zdanje izgrađeno pre prvog svetskog rata, pre prisajedinjenja ovih krajeva kraljevini Jugoslaviji, u Austro-Ugarsko vreme, i sa njom je u ove krajeve stigla pismenost i organizovano obrazovanje.          U prvom razredu niže realne gimnazije prvi put sam se susretao sa učenjem predmeta koje do tada nisam imao priliku da učim. Tada sam počeo da učim francuski jezik i prve reči na francuskom jeziku, pisanje i čitanje muzičkih zapisa, biologiju i tajne prirode, zoologiju i tajne života životinja, o drevnim narodima i kulturama, o neobičnim svetovima i još neobičnijoj prirodi i još o mnogim drugim stvarima. Učenje mi je bilo interesantno. Na nastavi sam pamtio gotovo sve. Malo sam vremena provodio u individualnom učenju. Mnoge predmete sam savlađivao gotovo isključivo u školi, dok sam jedan broj predmeta više učio kod kuće. Na taj način sam lakše savlađivao sve školske obaveze.

            Veliku pomoć u učenju imao sam od čitanja neobavezne literature u kojoj sam pronalazio novi, meni nepoznat i interesantan svet. Na taj način sam naučio da pamtim pročitan tekst, da interpretiram pročitano i da iz događaja iz svakodnevnog života konstruišem priču u usmenom i pismenom obliku. Slobodnu literaturu sam više čitao leti, na raspustu, a manje u toku godine kada sam pohađao nastavu u  školi. Da bih došao do novih knjiga učlanio sam se u gradsku biblioteku, u kojoj sam stalno podizao knjige i čitao ih u celini. Po preporuci bibliotekarke koja je svoj posao obavljala brižno i sa razumevanjem, čitao sam svetske i domaće klasike dečije literature. Sa godinama, bibliotekarka je usmeravala moje interesovanje prema delima koja su bila sve složenije strukture i zahtevala veći fond znanja.

            Polazak u sledeći razred koji je sada preimenovan u V razred osnovne škole poklopio se sa preselenjem iz kuće u kojoj smo do tada stanovali u novu kuću koju je otac kupio za vrednost celokupnog imanja i  izvestan dodatak, jer vrednost imanja nije bila dovoljna da bi se isplatila nova kuća. Ta nova kuća bila je u ataru istog sela, ali na samom njegovom početku, tako da je bila udaljena od prodatog imanja oko četiri kilometra. U jednoj polovini kuće bio je smešten mesni ured za Žeravac i nekoliko kontaktnih sela, tako da smo za svoje porodične potrebe u početku koristili samo jednu polovinu kuće, a celu kuću tek posle više od  dve godine, nakon iselenja mesnog ureda.

            U šesti razred osnovne škole putovao sam iz nove kuće sa železničke stanice Polje do Dervente, oko 5 kilometara i desetak minuta vožnje. S ozirom da je železnička stanica sada bila bliža kući, odlazak u školu bio je manje naporan nego ranije, naročito u zimskom periodu. A i lakše smo odlazili u  Derventu i iz drugih razloga, naročito u bioskop, popularno „kino“,  na popodnevnu predstavu. Sa promenom mesta stanovanja proširile su nam se mogućnosti novih saznanja.

            Pored „kina“ koje se uzdiglo do „hrama kulture“, često smo posećivali razne manifestacije. U sećanju mi je ostao  književnik Branko Ćopić koji je u Derventi imao interesantan susret sa decom. Obavezno smo posećivali predstave amaterskih pozorišnih grupa, pevača i sl. Tu je i nezaobilazni sedmični pazarni dan četvrtkom, kada su se u grad slivali seljaci da prodaju ili kupe stoku, poljoprivredne proizvode ili, jednostavno, da se međusobno susretnu i čuveni godišnji vašar krajem avgusta, na kome su se pored trgovine izvodile vašarske predstave, prikazivale cirkuske veštine, pevala i svirala folk muzika. 

      U šestom razredu nastavili smo sa savladavanjem novih znanja i učenja intelektualnih veština. I pored materijalne bede u školi smo raspolagali sa većim brojem učila. U učionici smo imali klavir, u fiskulturnoj sali veći broj sportskih sprava i rekvizita, u kabinetima za fiziku i hemiju odgovarajuća učila za eksperimente i pokaznu nastavu. Sprave i učila pomagale su nam  da razumemo usmeno izloženu materiju i da razvijemo fizičke i intelektualne veštine.

            Nakon završenog šestog razreda osnovne škole, u Derventi je osnovana još jedna osmogodišnja škola koja je dobila ime „Zdravko Čelar“. Moja škola dobila je naziv „Nikola Tesla“. Učenici su raspoređeni u novu školu prema udaljenosti od objekta škole. I moji drugovi su većinom nastavili školovanje u školi „Zdravko Čelar“. Međutim, moj otac se pobunio protiv mog premeštaja, pa sam ja nastavio dalje školovanje u školi „Nikola Tesla“ i završio osnovnu školu 1958 godine. Tek kasnije sam shvatio reakciju oca, koja je bla zasnovana na činjenici  da je dotadašnja škola imala znatno bolje uslove za učenje i obrazovanje đaka.

            Već nakon šestog razreda osnovne škole  imao sam u odelenju simpatiju. I to je sve. Bio sam mirno i povučeno dete koje voli da čita i uči.

11)       Prvi odlazak u Beograd

            Nakon završetka IV razreda osnovne škole, s obzirom da je sin moje tetke po ocu, očeve rođene sestre Kaje, bio na odsluženju vojnog roka u Beogradu, u gardi, ja sam tog i sledećeg  leta boravio kod tetke. Pomagao sam joj u napasanju stoke i igrao se sa decom iz susedstva. Zavoleo sam tetku više nego što sam je voleo do tada, što je bilo značajno za moj budući razvoj.

             Nakon završetka I razreda niže realne gimnazije sa tetkom sam otputovao u Beograd, u  posetu njenom sinu, vojniku. I to je bio moj prvi susret sa Beogradom, koji je kasnije imao bitan uticaj na izbor mog životnog puta.

            Prvi put sam se susreo sa velikim gradom. Dopale su mi se, za mene tada velelepne zgrade, vodoskoci, parkovi, tramvaji. Ljudi su bili neposredni, prijatni, čak nekako prisni.  Pa iako je to bio samo prvi spoljni utisak,  Beograd me je već od prvog susreta privlačio. U momentu opredeljivanja za studije, to je bio jedan od razloga za izbor Beograda za mesto studiranja. Zagreb je bio alternativa.

            Po povratku kući osećao sam da su se moja životna saznanja povećala. Mogao sam da poredim sredinu mog zavičaja sa drugim, lepšim krajevima. Sada sam znao da upoređujem, ocenjujem i opredeljujem se.

            I danas procenjujem koliko su mladi ljudi hendikepirani ukoliko ne putuju, ne susreću se sa drugim mladim ljudima sa istim željama, težnjama i nastojanjima. Tada lako postaju predmet manipulacije, lako podležu uticajima čiju vrednost ne mogu da provere i da se na bazi realne spoznaje opredeljuju. I tako gube ono najlepše u čoveku  - da vole, da se raduju, da sebi bliskim pružaju male i velike radosti. Mržnja kao produkt manipulacije u službi ostvarivanja mračnih ciljeva političke klike u tim uslovima postaje sveprisutna i nešto sasvim normalno. Međutim, u nedostatku životnog iskustva, mladi ljudi ne znaju da se sa mržnjom ne može živeti, bar ne dostojanstveno, ljudski. I prođu mnoge godine dok pojedinci ne nauče notornu životnu istinu. A tada je dobar deo života već otišao u nepovrat.

            U Beogradu sam doživljavao trenutke najveće sreće ali i najveće životne uspehe kroz profesionalne promocije. I ostao sam privržen toj sredini, tim ljudima, toj kulturi. Zbog toga sam teško doživljavao tragediju jugoslovenskog društva koja je eskalirala u poslednjoj dekadi XX veka. I doživljavao je ne kao gubitak države već kao gubitak delova sopstvenog tela. Međutim, mračne sile su započele svoj krvavi pir, bez mogućnosti da ga okončaju bez velikih ljudskih žrtava i trajnih žalosnih posledica.

           

12)       Škola Nikola Tesla

            Škola je davala mnoga nova znanja trajne vrednosti. Nije to bilo samo posledica školskih programa već u značajnoj meri sposobnosti, zalaganja i entuzijazma naših nastavnika. Međutim, mi deca smo bili toliko međusobno različiti. Svako dete je nosilo sopstvenu traumu iz nedavno završenog rata, svoju bedu i nemaštinu koja je iako opšta u svakoj kući dobijala sopstvene obrise.

            Sećam se dijaloga opštinskog odbornika iz susedne kuće i moje babe Eve. Odbornik je došao da pleni žito posle žetve na ime “obaveznog otkupa” (čuj n- obaveznog otkupa). Moja je baba metlom pomela pšenicu na gomilu i rekla “uzmite, to je sve” na što je odbornik odgovorio da nam “j… majku kulačku i da ćemo mi dati sve što nam je opština razrezala”. Sa ovom nemilom epizodom taj incident se završio. Kako su kasnije stvari tekle oko “obaveznog otkupa” ja ne znam. Znam jedino da je odbornik nakon prestanka vršenja vlasti, nastojao da se druži sa nama i drugim komšijama ali da su svi ostajali hladni. Sećam se zgoda sa komušanja kukuruza na koje je i on dolazio. Deca su ga često, kao nehotično, gađala klipovima kukuruza.

            Naše učenje u školi nije bilo produkt individualnih intelektualnih sposobnosti, već pre svega, uslova u kojima smo pohađali školu. Nadostajalo je hrane, odeće, obuće, knjiga, sveski, olovaka. Knjige su se nasleđivale, mlađa deca od starijih,  ali su se sveske i olovke morale kupovati jer su predstavljale potrošnu robu. Najveći deo godine svi smo živeli u jednoj prostoriji a zbog hladnoće u njoj smo spavali, ložeći vatru celu noć. Ulazili  smo u pubertet, što je dodatno otežavalo učenje.

            U školi smo imali sve više nastave. Nastava je počinjala u 8   sati.  Najmanje jednom  nedeljno imali smo “predčas”, kada je nastava počinjala u 7 sati. Ja sam obično za predčas imao nastavu iz francuskog jezika. Tada sam ustajao mnogo ranije odlazio na voz u dvadeset do pet i jedan sat provodio na stanici u Derventi. Škola se otvarala u šest sati i ja sam tad dolazio u učionicu u kojoj je domar potpaljivao vatru u učioničkoj peći. U školi mi je bilo bezbedno i toplo. Nakon dolaska u učionicu osećao sam izvesno olakšanje.

            Voleo sam materiju koju smo izučavali iz fizike, hemije, biologije, matematike. Preko leta sam svoje vršnjake koji su bili upućeni na popravni ispit krajem leta, često puta, uz malu novčanu naknadu, uvežbavao, najčešće  matematiku. I bila su to moja prva “nastavnička” iskustva. Zbog toga sam, nažalost, dobar deo svog radnog veka proveo obavljajući posao nastavnika. Nikako se nisam mogao odvojiti od zova “nastavnika”, iako sam prvih 20 godina radnog veka proveo bez kontakata sa učenicima i nastavnicima, na poslovima istraživača, službenika uprave, ekonomskog i statističkog eksperta.

13)       Srednja ekonomska škola i prva ekonomska znanja

            Nakon završetka osnovne škole u Derventi trebao sam izabrati srednju školu u kojoj ću nastaviti školovanje. Mogućnosti su bile ograničene i svodile su se na školovanje u postojećim srednjim školama u Derventi, Bosanskom Brodu i eventualno u Slavonskom Brodu. U Derventi je bila učiteljska škola koja je učenike školovala za zanimanje učitelja, poljoprivredna škola za zanimanje poljoprivrednog tehničara, i realna gimnazija sa dva razreda, nakon kojih su đaci mogli da upisuju neke druge škole za specifična zanimanja, u vojsci, na železnici i dr. U Bosanskom Brodu bila je ekonomska škola. Moja sestra Kaja pohađala je ekonomsku školu u Bosanskom Brodu a sestra Jela učiteljsku školu u Derventi. Ja sam se opredeljivao između ove  dve vrste škola. Već sam imao predstavu o tome šta se u ovim školama uči. Ja sam preferirao ekonomskoj školi a otac učiteljskoj. Na nagovor oca, zajedno sa njim sam otišao u učiteljsku školu u Derventi da se upišem. Tamo su mi rekli da treba da polažem test iz pevanja. Da bih izbegao testiranje iz pevanja pokušao sam da nagovorim oca da prihvati alternativu. I prijavio sam se za upis u ekonomsku školu.

            S obzirom da se za upis prijavilo 120 učenika a kapaciteti škole su bili dimenzionisani za prijem 60 učenika, 60 prijavljenih učenika trebalo je da bude eliminisano, među kojim bih možda bio i ja. Međutim, uz zalaganje tadašnjeg predsednika opštinskog komiteta SK u Bosanskom Brodu, svi prijavljenu učenici su upisani, uz rigorozne kriterijume savlađivanja gradiva  u toku godine.

            I krenula je nastava. U tri razreda bilo je po 40 učenika, ukupno 120. Najveći deo gradiva bio nam je sasvim nov. Učili smo ekonomiju tako da bih mogli  da radimo u preduzećima raznih delatnosti ( u proizvodnji, trgovini) bankama, osiguravajućim zavodima, u državnoj upravi. Dakle veoma širok dijapazon mogućnosti zaposlenja nakon završetka škole.

            Učili smo teorijske ekonomske predmete kao što je ekonomika preduzeća, politička ekonomija, ekonomija Jugoslavije, tehničke veštine u ekonomiji kao što je knjigovodstvo, privredna i aktuarska matematika, privredno pravo, pomoćne predmete za bolje razumevanje proizvodnje kao što je tehnologija, ekonomska geografija  i predmete iz opštih disciplina kao što su srpskohrvatski jezik, strani (francuski, ili engleski jezik), istorija i opšta matematika. Tokom celokupnog školovanja imali smo fiskulturu a kasnije su nas još učili vojnim veštinam, kroz predvojničku obuku.

            Program je bio prenapregnut. Imali smo 6 radnih dana u toku sedmice sa 5-6 časova dnevno, što je uz putovanjem vozom sa udaljenosti oko 20 kilometara u vremenskom trajanju od po jedan sat u svakom smeru, predstavljalo velike napore. Nakon prve godine oko 1/3 učenika nije upisalo drugu godinu, pa su u najvećem broju slučajeva odustali od daljeg školovanja za ekonomsku struku ili su, ređe, ponavljali razred.

            U višim razredima bilo nas je manje u učionicama a dobili smo i aneks školske zgrade sa novim učionicama, TV salom (godinu dana ranije počelo je redovno emitovanje TV programa u zemlji), skriptarnicom, školskom kuhinjom. Stvoreni su bolji materijalni uslovi školovanja.

            Narednih godina manji broj učenika nije završavao razred a dobijali smo i nove drugove iz drugih škola u zemlji. I nas 26 iz razreda polaže maturu ekonomske škole.

           

14)       Oduševljenje samoupravljanjem

            Nakon konsolidacije ekonomskih i političkih prilika u zemlji, krajem pedesetih godina dolazi do vidnijeg ekonomskog napretka. Novi model upravljanja preduzećima kroz participaciju radnika u upravljanju u okviru organa upravljanja, počeo je da daje rezultate. Uz malo propagande, izolaciju zemlje i uz intelektualni dribling u ekonomskoj školi, bio sam uveren da imam sreću da živim u najboljem i najpravičnijem društvu koje samo što nije zakoračilo u komunizam, da svako radi koliko može a u raspodeli zajedničkih rezultata rada učestvuje prema svojim potrebama. Kod omladine se razvijao altruizam, da je zajedničko i opšte važnije od pojedinačnog i individualnog. Mi imamo sreću da smo mladi, da možemo puno raditi, puno doprinositi opštem boljitku, uz skromnost u potrošnji, brigu o onim čije su radne sposobnosti manje. Metode raspodele u kapitalizmu smatrali smo proizvodom otuđenosti čoveka i njegove perverzije. A o takvoj ljudskoj nastranosti napisane su mnoge knjige mladih autora.

            Politička elita nije ništa prepuštala slučaju. Jeste da o tome postoji brojna literatura, ali treba živom rečju stvari učiniti ubedljivijim. Da ne bi gubili vreme između nastave i polaska voza, u školi je organizovana slobodna aktivnost u vidu političke nastave.

15)       Politička nastava u školi

            Za političku nastavu, smatralo se, da treba da je drže naši stariji drugovi, jasno pod kontrolom, da bi bila ubedljivija i da bi snažnije uticala na oblikovanje nas mladih. I mi smo imali “političkog komesara” iz jednog od starijih razreda, koji je sa nama prorađivao političke teme i aktuelnu političku situaciju. Zbog toga nismo imali vremena za fudbal, mladalačko druženje i slobodan izbor mladalačkih tema, ljubav i zaljubljivanje. Bilo je to najbolje vreme za ideološko oblikovanje. I nije trebalo dangubiti, jer će se kroz mladalačko oblikovanje obezbediti trajnost aktelne  vlasti i trajnost podaništva.

            Jedne subote uveče otputovali smo kući a u nedelju pre podne bilo je predviđeno ugledno predavanje jedne naše nastavnice. Nismo imali vremena ni naspavati se a kamo li pripremiti za njeno predavanje. U prisustvu direktora i gotovo svih nastavnika škole, nastavnica je pre prelaska na izlaganje propitivala đake poslednju lekciju. Ja sam bio prvi koga je prozvala. I nisam znao odgovor. Bilo me je zbog toga sramota i taj stid i sram i danas pamtim i osećam.

            Čini mi se da su od nas napravili i više nego što su očekivali. Bili smo kompletno pripremljeni za život u postojećim društvenim odnosima. Ali samo u postojećim. Svaka promena delovala bi zbunjujuće, pa je postojala opasnost od našeg otpora.

            Nekoliko godina kasnije u studentskoj pobuni beogradskih studenata isticane su vrednosti pobune i protesta protiv “crvene buržoazije”. Naši vršnjaci istrajavali su u odbrani “vrednosti komunizma”, odnosno njegove čistote.

16)       Matura

            Došlo je vreme za polaganje maturskog ispita. Ja sam pripadao prvoj generaciji srednjoškolaca koji su maturu polagali tako što su na odabranu temu pisali maturski rad. To je svakako bio neodmeren zahtev i produkt odluke neukih ljudi. Ja sam to pisanje maturskog rada ozbiljno shvatio, zamišljajući sebe kao naučnika koji će otkriti do tada neotkrivene naučne istine. I predložio sam nastavnici političke ekonomije da napišem rad sa temom Delovanje zakona vrednosti u socijalizmu. Bilo je to u najmanju ruku prepotentno. Nastavnica me je saslušala, nije htela da kvari moju mladalačku prepotenciju i predložila mi temu sa naslovom Apsolutno i relativno osiromašenje radničke klase u kapitalizmu. To su poznate varijacije na Marksovu temu da za radničku klasu u kapitalizmu nema spasa, da ona sve manje i manje učestvuje u raspodeli novostvorene vrednosti pa i onda kada joj se apsolutno poboljšava materijalni položaj. To je razlog za rušenje takvog nepravičnog poretka, za dizanje socijalnih revolucija kojim obiluje XIX i XX vek. U biblioteci sam pronašao mnoštvo domaće i prevedene  strane literature pa sam na jednostavan način “savladao” odabranu temu. I normalno, odbranio maturski rad.

            S obzirom da sam bio stipendista metalskog preduzeća “Đuro Đaković” iz Slavonskog Broda, tokom poslednje dve godine srednje škole, imao sam obezbeđeno zaposlenje u tom preduzeću. Svoju obavezu prema preduzeću koje mi je uplaćivalo određeni novčani iznos u vidu stipendije radi pomoći za pohađanje škole, odložio sam i upisao se na studije statistike na  višoj statističkoj školi u Beogradu. Za nastavak studija obezbedio sam stipendiju od republičkog zavoda za statistiku Bosne i Hercegovine, koja mi je bila dovoljna za pokriće troškova boravka tokom studija u Beogradu i na taj način prevazišao materijalna ograničenja moje porodice za nastavak studija.

17)       Viša statistička škola i prva saznanja o mogućnostima

                    formiranja ličnih pogleda na svet

      Dolaskom u Beograd i upisom na dvogodišnji studij statistike, 1962 godine, otvorio sam nove prostore saznanja naučnih istina. Mnoga saznanja i stavove koje sam izgrađivao u ekonomskoj školi morao sam da promenem ili bitno revidiram.

      Viša statistička škola u Beogradu bila je koncipirana tako da školuje inženjere za potrebe stručne pripreme i organizacije velikih statističkih istraživanja koja su, u najvećem broju slučajeva, imala ekonomsku sadržinu. Zbog toga su ekonomski predmeti na studijama bili najzastupljeniji. Pored toga proučavali smo i ekonomsku stvarnost Jugoslavije i njenu prošlost koja je dosezala dalje od uobičajenih vremenskih ograničenja na period nakon osvajanja vlasti od strane komunista.

      Ekonomika Jugoslavije ulazila je u dublje uzroke određenih ekonomskih pojava i procesa, pa je zahvatala i period pre drugog svetskog rata a u nekim slučajevima i neke periode pre prvog svetskog rata. Ekonomska geografija Jugoslavije objašnjavala je teritorijalnu ekonomsku strukturu, faktore i posledice u istorijskom kontekstu određenih ekonomskih pojava i procesa na tadašnjem području Jugoslavije.

      Nastava knjigovodstva bila je koncipirana tako da se objasne postupci i metode pomoću kojih se iz knjigovodstvene evidencije konstruišu ekonomski agregati  za sagledavanje ekonomskog stanja, dinamike i odnosa na nivou zemlje i na nižim nivoima teritorijalne organizacije. Nastava usmerenja obuhvatala je opštu statistiku, demografiju, statistiku industrije, statistiku poljoprivrede, statistiku rada, statističku tehniku i metode statističke analize. Pored toga opširno smo učili opštu matematiku, koja nam je olakšavala razumevanje matematičkih metoda ekonomske analize i eventualno njihovo unapređivanje.

      Na prvu godinu upisalo se oko 60 studenata iz istočnog dela zemlje – Srbije sa Vojvodinom, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Hrvatska je osnovala istu takvu školu u Zagrebu, u Ilici, kojoj smo mi jedne godine bili u poseti. Pretpostavljam da su se u Zagrebu školovali i studenti iz Slovenije. Ni u Beogradu a ni u Zagrebu nisam upoznao ni jednog studenta sa područja Kosova i Metohije.

      Nastava se održavala na srpskohrvatskom jeziku , uz korišćenje latiničnog pisma, u skladu sa tadašnjim propisima o korišćenju pisma u saveznim organima Jugoslavije. Studenti iz Makedonije su, to se videlo, imali izvesnih problema sa srpskohrvatskim jezikom. U svakodnevnoj komunikaciji sa kolegama studentima iz Makedonije mi smo se sporazumevali i na makedonskom jeziku, koliko je ko mogao da nauči i prevaziđe jezičku barijeru. S obzirom da oba jezika spadaju u grupu slovenskih jezika, to nije predstavljalo neku naročitu poteškoću.             Pored studenata koji su se upisali neposredno nakon završetka srednje škole, u školi su studirali i stariji studenti koji su došli na studije iz radnog odnosa, koji su imali svoje porodice, decu nešto mlađu od nas, sa punom platom iz radnog odnosa. Na sudije statistike su dolazili oficiri Jugoslavije koji su prethodno završili vojnu akademiju, zaposleni u državnim organima unutrašnjih poslova, zaposleni u zavodima za statistku, u  službi društvenog knjigovodstva i u  većim preduzećima. U ovim institucijama bilo je potrebno upravljati pojavama i procesima koji imaju masovan karakter za čije je istraživanje potrebno poznavati istraživačke metode za masovne pojave. A upravo su znanja iz statistike koja su se sticala u statističkoj školi  to obezbeđivala.

      Nastavnici u školi bili su najpoznatiji statistički stručnjaci školovani u zemlji i inostranstvu, eksperti Ujedinjenih nacija, profesori univerziteta, akademici i visoki funkcioneri  državne uprave, među kojim bivši i aktuelni direktori  Saveznog zavoda za statistiku. Oko 120 studenata na I i II godini studija obrazovalo je oko 40 vrhunskih naučnika i stručnjaka iz statistike, matematike, ekonomije  i drugih naučnih oblasti.

      Republički zavod za statistiku iz Sarajeva stipendirao je 12 studenata iz moje generacije za potrebe državne statističke službe u Bosni i Hercegovini. Stipenditor ne samo da je plaćao naknadu troškova našeg školovanja u Beogradu već se starao za naš uspeh u učenju tokom godine, o uslovima smeštaja, ishrane, pa i o tome da li imamo dopunske izvore prihoda od porodice, rada u toku studija ili iz nekih drugih izvora. Bili smo stimulisani da učimo i na taj način ispunjavamo svoje obaveze prema stipenditoru. Zavod je održavao stalnu vezu sa školom i ukoliko je bilo potrebno hitno preduzimao i druge mere za  pomoć studentima. Povremeno su održavali zajedničke sastanke sa studentima na kojim smo mi iznosili svoje probleme i predlagali rešenja.

      Solidno vaspitanje u srednjoj ekonomskoj školi pomoglo je da na studijama postižemo dobre rezultate. Studenti koji su došli iz srednje ekonomske škole u Bosanskom Brodu postizali su bolje rezultate na studijama od studenata iz drugih škola i drugih sredina u zemlji. Na to smo bili ponosni. A osim nas i naši stipenditori.

      U prvoj godini studija stanovao sam u studentskom domu “Rifat Burdžević” na Zvezdari, tada beogradskoj periferiji, u kome je u četiri manja paviljona stanovalo oko 400 studenata. Bio je to isključivo muški dom koji je pored paviljona za spavanje imao i studentsku menzu, koju su koristili pored stanara doma i drugi studenti nastanjeni izvan doma. Studentski dom nije imao nikakve druge sadržaje osim spavaćih soba, sanitarnih prostorija i menze. Na tom nivou ekonomskog razvoja, društvena zajednica je obezbeđivala minimalne egzistencijalne uslove studentima tokom studija - prenoćište, ishranu, održavanje lične higijene i sl.   

      U drugoj godini studija stanovao sam u Studentskom gradu na Novom Beogradu, u velikom zdanju sa sobama za spavanje smeštenim duž hodnika, sa leve i desne strane. Prostora za učenje u Studentskom gradu nije bilo. Učilo se u sobama a najčešće u čitaonicama na fakultetima i školama.

      U četiri objekta u kojim je bilo smešteno oko šest hiljada studenata beogradskog univerziteta, tri objekta su bila za studente – mladiće a jedan za studentkinje – devojke. U Studentskom gradu je pored objekata za stanovanje bio poseban objekat studentske menze u kome smo uz prihvatljivu cenu mogli ručati i večerati. U posebnom zdanju, izvan studentskog kompleksa, bio je smešten kulturni centar u čijim su prostorijama održavane bioskopske predstave, pozorišne predstave, nastupali su pevači, najčešće narodnog melosa. Između objekata bile su izgrađene šetne staze i postavljene klupe. Slobodno vreme u Studentskom gradu provodili smo u šetnji i međusobnim kontaktima, u prijateljskim i ljubavnim čavrljanjima. Vreme je prolazilo a mi smo bili srećni

      U neposrednoj blizini studentskih domova bila je smeštena avijatičarska vojna jedinica sa više izgrađenih objekata. Vojska je bila svugde prisutna i vidljiva. Osim prostornog kontakta sa Studentskim gradom, ove ustanove nisu imale drugih kontakata.

      Nastava koja je obuhvatala  predavanja i vežbe, trajala je 40 časova u okviru šest dana u nedelji. Dakle, učenje je bilo forsirano, što je zahtevalo da se studenti skoncentrišu na nastavu tokom školske godine. Nije bilo vremene za izlaske i bilo koji vid provoda. Mladalačko zabavljanje odvijalo se u okviru Škole i u okviru školskih obaveza. I mnogi od nas su se družili sa koleginicama, odnosno sa kolegama u Školi. Mogli smo se družiti sa koleginicama odnosno kolegama sa  prve ili  druge godine studija ali je to druženje  bilo, najčešće, u okviru iste godine studija. Kasnije, nakon završetka studija, ove veze su u nekim slučajevima krunisane brakom, a veći broj je pokidan. Bili smo iz različitih područja Jugoslavije, što je dovodilo do kasnijih prekida kontakata i razlaza.

      Tokom druge godine studija iz mojih kolegijalnih kontakata sa koleginicom Milicom razvila se ozbiljna ljubav, kao nadomestak izgubljene ljubavi sa Milenom. Milica je bila devojka mojih godina na istoj godini studija, koja je završila srednju ekonomsku školu u Kraljevu i  imala brojnu porodicu nastanjenu u selu Popovići nedaleko od Kraljeva. Zajedno smo odlazili na nastavu iz Studentskog grada i zajedno se vraćali, a uveče šetali šetnim stazama u krugu Studentskog grada. Vreme smo retko provodili izvan Studentskog grada. Neki put smo odlazili u šetnju sa njenim koleginicama na Kalemegdan.

       Na drugoj godini za dan studenata bio sam od strane uprave Škole pohvaljen za postignute rezultate u toku studija, a po završetku druge godine nagrađen simboličnom nagradom priručnim učilom. Prema uspehu u toku studija bio sam zajedno sa mojim kolegom i prijateljem  Milanom  iz Bosanskog Broda, najbolji student generacije. Jedino smo mi u našoj generaciji imali prosečnu ocenom u toku studija višu od devet.

      Diplomirao sam u julu 1964 godine. Naknadno su svi diplomirani studenti na višoj statističkoj školi dobili zvanje inženjera statistike. U međuvremenu ja sam već bio diplomirao na Ekonomskom fakultetu u Beogradu i stekao zvanje diplomiranog ekonomiste sa kojim sam krčio svoje profesionalne puteve, iako sam stečena znanja na studijama statistike i dalje obilato koristio u poslu, što se ispostavljalo kao značajna prednost u odnosu na moje kolege - ekonomiste.

     

18)          Vojska i suočavanje sa formalnim vrednostima i

   relativiziranju  vrednosti u realnom svetu

Po završetku više statističke škole, sa nepunih 21 godinu života,  bio sam pred novim životnim obavezama. Ispunjenje vojne obaveze nametalo se kao prioritetno. U to vreme je u narodu podgrevano shvatanje da je „ispunjavanje vojne obaveze dužnost i čast svakog građanina“. Ovakva obaveza „pokornog“ građanina je bila predviđena i tada važećim ustavom države. Već tada se nailazilo na problem „savesti“ i odbijanja nošenja i korišćenja oružja iz verskih razloga u nekim verskim zajednicama i delovima društva. Takvi su podvrgavani strogim zakonima tadašnje države i osuđivani su na dugogodišnje robije, nakon koje su ponovo dobijali pozive za odlazak u vojsku i ponovo kažnjavani na isti način za isto delo. Pastva je bila obavezna da bespogovorno izvršava naloge vođe i da, ako to bude potrebno, „na oltar otadžbine“ položi svoj život. Na toj uzurpaciji  ljudskih prava razvio se bogati arsenal zločina i samovolje vođe i njegovih pomagača.

U živom mi je sećanju pogibija dvadesetogodišnjeg mladića – suseda u toku odsluženja vojne obaveze. U toku služenja vojnog roka dolazio je kući sa zdravstvenim problemima ušiju. Pre odlaska u vojsku takvih zdravstvenih problema nije imao. Nakon nekoliko dana vratio se u vojnu jedinicu u kojoj je služio vojni rok a ubrzo posle toga vraćen i su njegovi posmrtni ostaci u zavarenom limenom sanduku u pratnji vojnih dužnosnika. Porodici nije preostalo ništa drugo nego da ga sahrani. I na tome se završava svaka priča. Osionost države i njenih nosilaca vlasti nije imala granica ni kada je bio u pitanju život mladog i zdravog čoveka.

Pre par godina desio se sličan slučaj u vojnoj kasarni na Topčideru u Beogradu. Dva dvadesetogodišnja mladića izgubila su život. Za razliku od slučaja iz pedesetih godina, ovaj put dat je nalaz o „uzrocima smrti“. I gle čuda, u stilu one narodne „kadija te tuži kadija ti sudi“, nadležna vojna služba podnosi izveštqaj roditeljima poginulih mladića o uzrocima njihove smrti. Ranije nije morala ni to. U tom izveštaju stoji, „crno na belo“ stoji „da su se vojnici sami međusobno poubijali“. A onda nastaje mukotrpni put dokazivanja nesuvislosti takve tvrdnje. Vojska je tu da uništi tragove svog zločina, tako da ni međunarodnim ekspertima ne ostaje mnogo prostora za pouzdan zaključak o uzrocima smrti ovih vojnika. Ljudski neum je još jednom odneo pobedu nad zdravim ljudskim razumom.

Potkraj osamdesetih godina, pred početak oružanih sukoba u državi između njenih pripadnika, broj ubistava u kasarnama se povećao. Na meti su bili pripadnici naroda za koji se smatralo da nisu lojalni tadašnjem političkom režimu. Najugroženiji su bili pripadnici albanske populacije. Kao prirodna reakcija na takvo stanje došlo je do njihovog odbijanja odlaska na odsluženje propisane vojne obaveze. Ubrzo poslije toga počeli su da ih slede Slovenci, Hrvati, Muslimani Jugoslovenska narodna armija je sve više postajala srpsk. Ubrzo posle toga, jugoslovensku narodnu armiju počinju da napuštaju visoki oficiri iz Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine... Kasnije se taj proces prenio na niže oficire, podoficire i vojnike na služenju redovnog vojnog roka. Na taj način je uspešno završena dugo pripremana i sprovođena operacija srbijanske oligarhije u redovima državne vojske. Posle je sve bilo mnogo lakše.

Svoju vojnu obavezu sam služio u Rijeci, tokom 1964 i 1965. godine, u kasarni na Trsatu, delu grada Rijeke koji je nakon njegovog izdvajanja iz sastava Italije i završetka I svetskog rata dodeljen tadašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Nakon II svetskog rata Rijeka je u celini pripojena tadašnjoj Demokratskoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, zajedno sa poluostrvom Istra i svim njenim naseljima (Pula, Opatija, Pazin, Idrija i dr.)

Istra je sa svim njenim bogatstvom (bez italijanskog stanovništva) pripojena tadašnjoj Jugoslaviji, vojnim osvajanjem i kasnijom saglasnošću sila pobednica u II svetskom ratu. Krajem rata su se za ovo područje vodile žestoke borbe sa nemačkom vojskom. U jugoslovenskoj vojsci je bilo mnogo vojnika iz njenih istočnih i južnih krajeva (Bosne i Hercegovine, Srbije, Kosova i Metohije, Makedonije) koji su učestvovali u završnim bitkama i osvajanju dotadašnjih italijanskih područja. Bitke su bile žestoke, sa mnogo žrtava u toku borbi i mnogo zločina posle borbi. O tome su nam pričali naši tdašnji oficiri u jedinici.

Tokom mog služenja vojnog roka izvodili smo vežbe upravo po liniji na kojoj su borbe bile najžešće i žrtava najviše – oko stare italijansko-jugoslovenske granice. U planinskom delu Istre, u jednoj prirodnoj udolini bilo je smešteno naselje sa simboličkim nazivom – Klana. U vreme borbi u Klani je živelo oko 700 stanovnika, uglavnom italijanske narodnosti. U borbama za ovo mesto je, prema kazivanju naših tadašnjih oficira, na obe strane – učesnice u borbama,  poginulo oko 15.000 vojnika. Među tim vojnicima bilo je dosta naših južnjaka. To je bio njihov ulog u temelje tadašnje Jugoslavije.

Ginulo se i na drugim stranama. Major Marko Urukalo pričao je na jednoj vojnoj vežbi u kojoj sam ja njemu obezbeđivao telefonsku vezu pomoću radio stanicom – RUP, svojim drugarima u mom prisustvu da je njegova jedinica učestvovala u masakru nemačkih vojnika prilikom njihovog povlačenja prema Austriji. Spominjao je cifru od 15.000 masakriranih  njihovih vojnika. Možda je to tada bilo preterivanje ali je broj žrtava zaista bio stravičan. A da su počinili zločin je njegovo priiznanje da je njegova jedinica od tadašnjih vlasti sklonih toleranciji zločina bila u narednim mesecima kažnjena prinudnim radom na seči bosanskih šuma. Govorio je o teškim uslovima života u bosanskom bespuću u vreme izdržavanja kazne za učinjene zločine u završnim borbama za još neki pedalj tuđe zemlje.

Major Urukalo bi je paradigma tadašnjih vojnih kadrova. Za Marka su se vozili posebnim kamionom dušeci za spavanje, piće i cigarete za okrepljenje. A Marko je već pre polaska na vojnu vežbu bio pijan. Žalio se što nema ovlašćenje da strelja vojnika ako ne ispunjava njegova naređenja. A naređenja pijanog čoveka su, uglavnom, bila nesuvisla. Nije znao šta radi. Umesto njega, njegove obaveze su izvršavali drugi oficiri u funkciji zamenika, pomoćnika ili pomoćnika pomoćnika. Međutim, po završetku vežbe majoru Marku je  javno dodeljeno priznanje za izvanredno uspešno izvedenu vežbu, čime je bio otvoren put za njegovo dalje napredovanje u vojnoj hijerarhiji. Tada sam se prvi put u životu susreo sa hipokrizijom, dnom ljudskog morala u čijem kreiranju učestvuje veliki broj pojedinaca i sa pogubnim posledicama hipokrizije po društvo.

Rijeka je bila puna vojnika. Na Trsatu nas je bilo oko 3.000, uglavnom iz područja iz kojih su očevi ostavljali svoje kosti za osvajanje ovog područja. Vojnika iz Slovenije i Hrvatske je bilo tek u tragovima. Za vreme svog službovanja, u kasarni sam upoznao jednog vojnika iz Slovenije i jednog iz Hrvatske.

Lokalno stanovništvo nije pokazivalo naklonost prema mladim vojnicima. Pre bi se moglo reći da su nas posmatrali sa gađenjem i mržnjom. Zbog toga nas oficiri i nisu često puštali u grad. A i izlazak je bio kontrolisan, uglavnom od lica u civilnim uniformama. A i sam sam jednom prilikom sa kolegom bio poslat na izvršenje jednog takvog zadatka. Naime, u blizini kasarne je bio katolički samostan a preko puta ulaza u samostan policijska stanica. Iz policijske stanice dojavili su u kasarnu da je jedan vojnik ušao u samostan i da već duže vreme ne izlazi. Bilo je potrebno, diskretno, utvrditi identitet tog vojnika. I ja sam zajedno sa još jednim vojnikom pokazao „izgrednika“dežurnom oficiru na ulaznoj kapiji. Kasnije sam saznao da se radilo o katoličkom svešteniku koji je u svoje slobodno vreme posetio svoje profesionalne drugove u samostanu.

U kasarni su se prema meni odnosili, uglavnom, korektno, tako da danas mogu reći da mi je boravak u vojsci bio čak prijatan. Jedino su mu u početku mog boravka fizički napori bili teški. Kasnije sam se navikao tako da sam fizičke napore dobro podnosio.

Boravak u vojsci je bio usredsređen na sticanje vojnih veština i navika vojne discipline. Bio sam raspoređen u pješadinsku jedinicu koja je po svojoj strukturi predstvljala prateću jedinicu. Imala je zadatak da višem vojnom rukovodstvu pruža vojnu zaštiti i obezbeđuje telefonsku, radio i radio-telegrafsku vezu. Za te zadatke raspolagala je odgovarajućom tehničkom opremom – minobacačima, bestrzajnim topovima, telefonima i telefonskim kablovima, radio stanicama malog dometa (do 5 km) i radio-stanicama velike snage i velikog dometa.

Na početku vojne obuke bio sam usredsređen na učenje rukovanjem pješadijskim naoružanjem - podešavanje nišanskih sprava (puške, minobacača, bestrzajnog topa), gađanje, upotrebu ručnih bombi i sl.

S obzirom da sam ja bio raspoređen za obavljanje zadataka radio-telegrafiste u ratnim uslovima, nakon mesec dana sam sa drugim vojnicima učio više od 6 meseci radio-telegrafiju, zvučne morzeove znake i način slanja vojnih poruka radio stanicom. Na kraju učenja sam polagao ispit i uspešno položio. Na taj način sam stekao novo zanimanje koje sam kasnije zanemario a stečena znanja nisan funkcionalno koristio.

Na vojnim vežbama na koje sam kasnije povremeno pozivan, proveravane su moje sposobnosti rukovanja radio stanisom, primanje i slanje radio-

Telegrafskih poruka. Već nakon 10 godina moje sposobnosti radio-veziste bile su znatno smanjene pa su mi ubrzo promenili vojno-evidencionu specijalnost u tromblonistu, odnosno pješadinca koji se kao živa sila, uz upotrebu tromblona (snažnog pješadijskog protivtenkovskog oruđa) suprotstavlja tenkovskim jedinicama. Na moju sreću do ovakvog mog angažovanja i herojskih podviga, nije nikad došlo.

Po isteku dvanaestomesečnog perioda dobio sam potrebne dokumente ukojim se potvrđivalo da sam uspešno – sa vrlo dobrim uspehom (sa ocenom 4)  ispunio svoju vojnu obavezu, nakon čega sam krenuo u stvarnu borbu za opstanak u beogradskom i novosadskom društvenom okruženju.

21. Umesto zaključka

Detaljnije u rukopisu ZEMALJSKI DANI TEKU(Da li sam još u prokletoj avliji ili mi se samo čini)-Prilozi za biografiju II, Novi Sad, 2008

PRILOZI

PRILOG 1.  ŽUPA ŽERAVAC - SV. FRANJO ASIŠKI

(Prema RKT. ŽUPNI URED

Žeravac 134, p.p. 48
BiH-74400 Derventa,22. lipnja 2008. )

Žeravac se nalazi u Bosanskoj Posavini nedaleko od magistralne prometnice Doboj - Derventa - Bosanski Brod. Udaljen je oko 10 km zračnom crtom od Dervente u smjeru sjeveroistoka.

Prema mišljenju nekih povjesničara na području današnja župe Žeravac nekada su bili dijelovi starih župa Vinske i Velike. Fra Tomo Ivković, skradinski biskup i adimnistrator Bosne, izvješćuje o krizmanim osobama i vizitiranim mjestima u Bosni i Slavoniji između 1626. i 1630. godine Između ostalih mjesta, biskup navod mjesto Vinsca, s 385 krizmanih osoba.

U izvješću iz 1650. godine (o pohodu Bosni između 1645. i 1650.) poslane Svetom zboru za promidžbu vjere u Rimu biskup fra Marijan Maravić navodi da je u župi Vinska, koja je pripadala samostanu Male braće Sutjeska, 21. svibnja 1645 krizmao 192 vjernika.

U izvješću apostolskog vikara biskupa fra Marijana Bogdanovića iz 1768. godine u župi Velika pored ostalih mjesta navodi se i Xeravaz (Žeravac), s 11 katoličkih kuća i 74 katolika, a od toga je bilo 50 odraslih osoba (koje se pričešćuju) i 24 djece (nepričešćenih).

Prema popisu biskupa fra Augusti Miletića iz 1813. godine u župi Koraće između ostalih navode se i mjesta Grk, s 22 katoličke kuće i 127 katolika, a od to je bilo 68 odraslih osoba (koje se pričešćuju) i 59 djece (nepričešćenih), te Vrela s 19 katoličkih kuća i 120 katolika, a od toga su bile 72 odrasle osobe i 48 djece. Prema istom popisu u župi Velika/Modran između ostalih navode se i sljedeća mjesta Bukovica (23 katoličke kuće i 157 katolika a od toga je bilo 87 odraslih osoba i djece) te Žeravac i Peratovci (47 katoličkih kuća i 322 katolika, a od toga su bile 192 odrasle osobe i 130 djece).

U Šematizmu Bosne Srebrene za 1856., a prema podacima iz 1855. godine, u župi Plean između ostalih mjesta spominju se i Bukovica - 32 katoličke obitelji i 206 katolika, Grk (27, 164), Kulina (30, 208), Peratovci (25, 177), Vrila (26, 180) i Žeravac (25, 186).

Župa Žeravac kao mjesna kapelanija odvojena je od Plehana 1856. i od tada ima matice, a župom je proglašena 1862. godine. Prvotno je obuhvaćala područja današnjih župa Bukovica i Kulina te naselja Unka, Kolibe, Dobra voda i Polje, koja pripadaju različitim župama.

U Žeravcu je prvo za bogoslužje služila kapelica koja od 1880. godine ima zvono od 250 kg. Prvotno zvono oduzeto je 1916. godine za ratne potrebe, a novo zvono postavljeno 1923. godine bilo je teško 400 kg. Godine 1887. podignuta je crkva u neogotičkom stilu. Ona je s vremenom sve manje mogla zadovoljiti potrebe puka pa je od 1962. do 1964. izgrađena nova. Zaštitnik župe prvo je bio sv. Ivan Evanđelist. Od 1946. kao drugi zaštitnik počeo se slaviti sv. Franjo, koji je 1956. postao prvim zaštitnikom.

Prva župna kuća izgrađena je već 1862. godine, a na njezinu je mjestu od 1926. do 1928. izgrađena nova. Najnovija župna kuća građena je od 1980. do 1982. godine.

Tijekom rata 1992.-1995., tj. u drugoj polovini 1992. godine, srpski su ekstremisti župnu crkvu minirali, župnu kuću i vjeronaučnu dvoranu opljačkali i demolirali tako da su ostali samo zidovi, a filijalna crkva u Višnjiku opljačkana je i spaljena. Svi Hrvati katolici protjerani su.

Rat je na području župe Žeravac zapravo počeo 28. ožujka 1992., kada je minobacačka granata ispaljena sa srpskih položaja pogodila područnu crkvu u Donjim Vrelima.

U župi Žeravac djeluju Pokret za krunicu, Omladina sv. Ante, Caritas/Kruh sv. Ante, Nogometni klub Mladost 1960.

Župi sv. Franje Asiškoga u Žeravcu pripadaju sljedeća naselja: Žeravac, Bosanski Lužani, Donja Vrela (filijalna crkva), Gornja Vrela, Grk, Vinska i Višnjik (filijalna crkva).

Župa Sv. Franje Asiškoga

Žeravac 134, p.p. 48

BiH 74400 DERVENTA

Župnik: Ivan Ćurić, OFM

Župni vikar: Andrija Zirdum, OFM

Satelitski snimak sela Žeravac – atar sela nakon ratnih razaranja 1992-1995

(na snimku se vide usamljeni porodični objekti za stanovanje)

                     Žeravac – mesna crkva pre ratnih razaranja 1992-1995

Zavičajna poetska nadahnuća

Đaci umjetnici..

 

MOJ ZAVIČAJ - Sandra Todosijević

Moj zavičaj je vrt pun cveća,

pun radosti, ljubavi i sreće.

Moj zavičaj je sunce koje greje ceo svet,

po kom se veselo čuje ptičji let.

Mesto kroz koje teče reka, puna ljubavi

i u kom se veselo igraju drugovi.

Zavičaj je velika bistra reka,

kroz koju teče ljubav za ceo svet.

Mesto u kom smo odrasli,

naš zavičaj koji liči na raj.

Zavičaj je jedan veliki cvet

u čijim laticama živi svet.

Livada puna ljubičica, zumbula i lala,

na toj livadi zeka spava.

Moj zavičaj je vrt pun cveća,

pun radosti, ljubavi i sreće.

Između brda i dolina,

između rijeka i planina

nalazi se jedan divan kraj

to je moj zavičaj.

Rijeka bistra i čista

protiče kroz moj zavičaj

i svojim srebrom sve

oko sebe obasipa.

Moj zavičaj je lijep i drag,

zato ga mnogo, mnogo volim ja.

PRILOG 2. HRVATSKI SVJETSKI KONGRES I PRIJATELJI IZ NJEMAČKE OBNAVLJAJU ŽUPU ŽERAVAC –BIH-

(PRILOG OBJAVLJEN U ČASOPISU: MJESEČNA REVIJA HRVATSKE MATICE ISELJENIKA

MONTHLY MAGAZINE OF THE CROATIAN HERITAGE FOUNDATION

BROJ/NO. 10. LISTOPAD/OCTOBER 2008.)

VRIJEDAN HUMANITARNI PROJECT

Izgradnja Centra za susrete mladih u Žeravcu započela je nakon što se uvidjelo da će proces povratka stanovništva i osiguranja osnovnih uvjeta za život biti prilično ugotrajan. Centar osigurava uvjete za boravak pripadnika Malteškog reda, katoličke i druge mladeži, koji će dobrovoljnim radom i materijalnim sredstvima pomagati obnovu

Članovi HSK s njemačkim “maltezerima”

pred župnim domom u Žeravcu

Od samog početka agresije na Hrvatsku i BiH godine 1991. jedan od voditelja Malteškog reda u Njemačkoj, katolički svećenik Jurgen Wiechert, u suradnji s Hrvatskim svjetskim kongresom Njemačke, organizirao je brojne akcije skupljanja materijalne i novčane pomoći unesrećenim i prognanim žrtvama agresije. Godine 2003. organizira pripadnike svog, Malteškog reda i Katoličku mladež iz Njemačke, te započinje s projektom izgradnje Centra za susrete mladih u Žeravcu, u koji su do sada uložili oko 50.000 eura i mnogo sati dragovoljnog rada. Tijekom svojih dolazaka u Žeravac pripadnici Malteškog reda – popularni “maltezeri”, i Hrvatski svjetski kongres informirali su se o općim  životnim uvjetima stanovnika povratnika, te nesebično financijski, materijalno i dragovoljnim radom pridonosili poboljšanju uvjeta života i obnovi srušenih domova. Imajući u vidu stanje na terenu, dovozili su sa sobom stvari prijeko potrebne za sam početak naseljavanja povratnika, kupovali i darivali stoku i sl.

CENTAR ZA SUSRETE MLADIH

Izgradnja Centra za susrete mladih u Žeravcu započela je nakon što se uvidjelo da će proces povratka stanovništva I osiguranja osnovnih uvjeta za život biti prilično dugotrajan. Putem toga centra osiguravaju se uvjeti za dolazak i boravak pripadnika Malteškog reda, katoličke i druge mladeži, koji će dobrovoljnim radom i materijalnim sredstvima nastaviti provoditi ovaj vrijedni humanitarni projekt. U tu svrhu izgrađeni su potrebni objekti, koji osiguravaju 20 ležaja za boravak “maltezera” i mladeži. Dodatnim šatorom kapacitet ležaja može se povećati na 40. Planirani su dolasci raznih grupa mladih posjetitelja u ljetnim mjesecima na 7-10 dana, tako da bi u dva mjeseca ukupan broj posjetitelja mogao biti 120-240.

Njemačka bi mladež aktivno pomagala župniku pri uređenju župnog doma, okoliša, župnog groblja, u izgradnji manjih objekata, uređenju voćnjaka idrugih površina. Uz humanitarni rad, svi posjetitelji mogu se koristiti slobodnim vremenom prema želji, odlaziti u posjet drugim župama i upoznavati okolicu. Na raspolaganju su i razgledanje samostana Plehan, znamenitosti Slavonskog Broda, proučavanje povijesti Hrvata inaše kulture, večernja druženja uz logorsku vatru, glazba, sport, upoznavanje i sklapanje prijateljskih odnosa s lokalnim stanovnicima. Takvim načinom rada i života ojačat će se vjera i izgradnja osobnosti mladeži. Poznajući trenutačnu krizu mladeži u mnogim svjetskim društvima, pa tako i u njemačkom, postoji opravdana potreba za ovakvim višestruko korisnim projektima. Sudjelovanje u projektu u kojemu će upoznati patnju Hrvata katolika, koji se bore za svoja ognjišta, uvjerenja i baštinu, pomoći će u relativiziranju vlastitih nevolja koje ih snalaze u životu.

Novosagrađeni župni dvor u Žeravcu s prostorijama

namijenjenim Centru za susrete mladih

Svećenik Jürgen Wiechert (drugi s lijeva), jedan od voditelja

Malteškog reda u Njemačkoj kod sortiranja humanitarne pomoći

OJAČATI VJERU U BOLJI ŽIVOT

Svi će posjetitelji, nakon dolaska i upoznavanja sa župnikom, sami organizirati svoj boravak, nabavljati hranu i pripremati obroke. Prema želji mogu dobiti i turističkog vodiča, koji će im pokazati i približiti lokalne znamenitosti. Također se može angažirati i kuharica-spremačica. Svaka je grupa odgovorna je za održavanje urednosti i čistoće prostora u kojima borave, kao i za ispravnost uređaja kojima se koriste. Hrvatski svjetski kongres od samoga svojeg osnutka 1993. godine angažira se na takvim projektima i taj će angažman nastaviti i dalje. Pozivamo svaku dobronamjernu osobu, svaku udrugu, kao i državne institucije da nam se pridruže u takvim projektima. Vjerujemo da ćemo na taj način ojačati nadu i vjeru u bolji život na ovim prostorima i barem djelomično ublažiti počinjenu nepravdu nad hrvatskim narodom u BiH.

Članovi HSK i talijanski izviđači ispred zvona

srušene crkve Sv. Franje Asiškog u Žeravcu

PRILOG 3. ŽERAVAC – ŽUPA SV. FRANJE ASIŠKOG

(PRILOG OBJAVLJEN U ČASOPISU: MJESEČNA REVIJA HRVATSKE MATICE ISELJENIKA

MONTHLY MAGAZINE OF THE CROATIAN HERITAGE FOUNDATION

BROJ/NO. 10. LISTOPAD/OCTOBER 2008.)

Župa Žeravac, smještena nedaleko od Dervente pokraj glavne prometnice u smjeru Slavonskoga Broda, kao mjesna kapelanija odvojena je od Plehana 1856. i od tada vodi matice. Župom je proglašena 1862. godine. Prvotno je obuhvaćala područja današnjih župa Bukovica i Kulina, te naselja Unka, Kolibe, Dobra voda i Polje, koja pripadaju različitim župama. U Žeravcu je prvotno za bogoslužje umjesto crkve služila kapelica, koja od 1880. ima i zvono. Godine 1887. podignuta je manja crkva u neogotičkom slogu. Godine 1962.-64. izgrađena je nova župna crkva bazilikalnog tipa građena po uzoru na crkvu u Biloj (Livno). Crkva je u nedavnom ratu minirana i potpuno srušena. Na temeljima župne crkve izgrađena je 2001. drvena kapelica sv. Franje koja služi za liturgijska slavlja. Zaštitnik župe prvotno je bio sv. Ivan Evanđelist. Godine. 1946. kao drugotni zaštitnik počeo se slaviti sv. Franjo, koji je 1956. postao prvim zaštitnikom župe. Župa Žeravac godine 1974. imala je 2 670 katolika, a 1991. ima 2 381vjernika. Njihov se broj smanjivao zbog iseljavanja, prije svega zbog gospodarskih razloga, a u zadnjem su ratu gotovo svi župljani protjerani iz svojih domova. Danas u župi živi 230 katolika. Župu tvore sljedeća naselja: Žeravac, Bos. Lužani, Grk, Vinska, Višnjik i Vrela.

Uređivanje objekata centra za susrete mladih u Žeravcu

ENG In 2003 the Knights of Malta, the Croatian World Congress and the Catholic Youth of Germany launched the construction of a youth meeting centre in Žeravac, an ethnic Croatian illage in Bosnia & Herzegovina, destroyed during the Homeland War. Some 50,000 euro and many hours of volunteer labour have been invested into the project to date.

Radovi na uređivanju objekata Centra za susrete mladih u Žeravcu

PRILOG 3. OKRUŽENJE ŽERAVCA KROZ ISTORIJU

                     - IZVODI

Derventa

Web/(

(www.derventa.ba)

Svi dostupni podaci iz prošlosti i naučni radovi govore da je derventsko područje oduvijek, zapravo otkad ljudski rod gradi svoja staništa, bilo gotovo idealno za naseljavanje, jer klima i vegetacija bile su i te kako pogodne za život društvene zajednice.A to je hiljadama godina privlačilo brojne narode, koji su se ovdje sretali, radili i gradili, ali mnogo češće se sukobljavali i međusobno zatirali. Tako je veoma duga istorija ovog kraja obilježena radom i stvaranjem, ali i ratovima i razaranjima.

Iako je gotovo stalnim ratovima redovno uništavano sve što su poraženi stekli i izgradili, ipak je sačuvano dovoljno tragova i dokaza o ljudskom bitisanju još iz paleolita i neolita, te iz kasnijih razvojnih faza ljudskog roda. Tako je sedamdesetih godina prošlog vijeka reprezentativna ekipa svjetskih eksperata konstatovala da je na Tomasovom brdu postojalo vjerovatno najstarije predistorijsko naselje na području bivše Jugoslavije. Tu su ljudi imali staništa prije 50 hiljada godina, ali je život u tom dijelu zamro prije 20 hiljada godina. No, ostalo je dovoljno tragova koji su sada u muzejima, pa djelić i u derventskoj zavičajnoj zbirci, koji potkrepljuju ove tvrdnje. Ozbiljnije tragove ostavili su i Rimljani (od oko 450. do 47. godine prije Nove ere), iako su Avari i Sloveni zatirali sve tragove rimske civilizacije. U ovim stalnim sukobima samo Avari su uništili više od 40 naselja i pobili cjelokupno stanovništvo na području današnje derventske opštine. 

Nakon teškog poraza Avara kod Carigrada i njihovog nestanka sa svjetske scene, ovo područje naselili su Sloveni između 600. i 630. godine. No, nisu dugo živjeli u miru, jer su ih u 9. vijeku pokorili mnogo bolje naoružani i neuporedivo bolje organizovani Ugri. Oni, međutim, nisu uništavali Slovene, već su se trudili da ih asimiluju i zadrže u vazalskom odnosu.A slovenski živalj, njihove slabašne državice i nemoćni vlastodršci (Kulin ban, Stjepan Kotromanić, Tvrtko Prvi, Stjepan Ostoja, Hrvoje i Sandalj Hranjić, knez Pavle Radinović, Tvrtko Drugi Tvrtković…) povremeno su služili kao predmet trgovine moćnijim državama i narodima. Tako su, istina kraće vrijeme, bili i pod vlašću Nemanjića jer je ovo područje, kao svadbeni poklon, 1137. godine ugarski kralj Bela poklonio kćerki Jeleni kada se udavala za Uroša Nemanjića.

Najstariji pisani tragovi iz tog doba kazuju da je Derventa (OWAR) bila centar župe  De Vetri castro (župa stare tvrđave). Uz ovaj srednjevjekovni grad 1408. godine sagrađeno je utvrđenje Novum castrum , odnosno VIVAR (nazivi na latinsko i na mađarskom jeziku), ili, u prevodu, NOVI GRAD, a 1414. godine i Castellani de Wynov. Na karti znamenitog holandskog kartografa Gerharda MERKATORA iz 1590. godine Vivar je tačno na mjestu današnje Dervente. A po predanju, i rijeka Ukrina dobila je naziv izveden od mađarske riječi  UGRINA, koju je slovenski živalj prilagodio svom izgovoru.

Poslije vazalskog odnosa sa Ugrima, derventsko područje dopalo je u tursko ropstvo 1536. godine. Interesantno je da su Turci Bosnu osvojili još 1463. godine, ali Derventa (Vivar) branila je svoju slobodu još duge 63 godine. U tom periodu Derventa je bila u vlasti plemićkog roda Berislavići. Turci su, zato, kada su najzad osvojili Derventu, do temelja srušili utvrđenje Vivar 3, da bi poslije 1740. godine sagradili tvrđavu DERBENA, koju je slovenski živalj nazivao DRVENTA. 

Tokom tegobne 342 godine pod turskim jarmom, pune nasilja i pokušaja islamizaciuje, koje su neki istoričari nazvali i „aginska epoha“, izbilo je niz pobuna i ustanaka  koje su Turci u krvi ugušili. Najpoznatija je svakako bila Pop Jovičina buna 1834. godine kojom je bila zahvaćena gotovo cijela Posavina i dio Krajine, ali je i ona završena porazno po hrišćane. U međuvremenu, napaćeni narodi ipak su, u predvečerje turske propasti, uspjeli da se izbore za svoje bogomolje (1855. godine postavljen je krst na derventsku pravoslavnu crkvu Uspenija Presvete Bogorodice; 1875. katolički crkveni kompleks na Plehanu proglašen za samostan), a otvarane su i škole uz vjerske zajednice (1834. srpska osnovna škola; 1872. škola sestara milosrdnica).         

Kada su u rusko - turskom ratu Turci žestoko poraženi, Bosna je, na mirovnoj konferenciji 1878. godine, pripala Austrougarskoj  monarhiji. Njena vojska je u Derventu ušla 31. jula 1878. godine  i odmah do temelja srušila tursku tvrđavu u centru grada. A grad je, u stvari, bio zapuštena kasaba i nije ni ličio na urbanu sredinu po tadašnjim civilizacijskim mjerilima.

U knjizi „B-H agrarno pitanje“ J.D.Božić, svjedok tadašnjih zbivanja, konstatuje da je Derventa novu vlast dočekala sa 4.000 stanovnika u 890 kuća, a sa predgrađem i okolinom imala je 5.777 žitelja pravoslavne, katoličke, islamske i judejske vjere. Ali, imala je samo tri glavne ulice i više malih tijesnih sokačića, naravno bez vode i kanalizacije.

Nova vlast je vrlo brzo u Derventi osposobila kasarnu, bolnicu u apoteku, opšinski i sreski ured, sreski sud, dvije osnovne škole, a kako je u isto vrijeme počela izgradnja pruge Brod – Sarajevo, u Derventi je uspostavljena i Direkcija b/h željeznica. Iz ulica je sklonjena turska kaldrma i nasute su ukrinskim šljunkom, a vrlo brzo je uspostavljen i autobuski saobraćaj prema Banjaluci. U najkraćem mogućem roku izrađen je katastar, donesen plan urbane izgradnje, a u centru grada sazidane su zgrade za opštinsku i sresku administraciju.

Sve to itekako je ohrabrilo preduzimljive ljude, otvorilo vrata iskusnijim investitorima, pa su izgrađena čak tri nova hotela, a 1892. godine počela je sa radom fabrika štapova. Već 1909. otvoreni su paromlin i tkačnica pamučnih tkanina, a 1914. godine braća Mićić otvorila su radionicu za izradu obuće. Uslovi za njihov uspješan rad, naravno, bili su, između ostalog, i pošta (od 1878.) i vatrogasna jedinica (1889. godine), te brojni stručnjaci poput pravnika, inžinjera, ljekara, apotekara, te još brojnijih zanatlija. Prva apoteka otvorena je 1885. godine, a nova bolnica je izgrađena 1904. godine.

Nije se zaostajalo ni u drugim sferama življenja pa je, na primjer, u derventskoj „Narodnoj štampariji“ počelo štampanje „Derventskog kotarskog lista“. Iste godine upisana je i prva generacija derventskih gimnazijalaca, a 1914. godine počela je sa radom i Učiteljska škola. Na inicijativu pismenijih i naprednijih, osnovano je 1. januara 1901. godine Srpsko pjevačko društvo „ZMAJ“ od kojeg je 1910. godine nastala „Prosvjeta“. U hrvatskom nacionalnom korpusu djelovao je „Napredak“, a među muslimanima „Gajret“.                 

Bosanski Brod - Grad pored rijeke Save

   (www.bosanski-brod.com)


 Jedan od interesantnih podataka je da je Bosanski Brod zahvaljujuci trgovcima u Slavonskom Brodu dobio 1860 godine i prvu uličnu petrolejsku lampu u cijeloj BiH. Ime rijeke Save nastalo je od Grcke rijeci SAVIOS, a samo korito rijeke nastalo je prije mnogo milijardi godina. Kroz mnoge milenijume ova zelena boginja tece, tiha i dostojanstvene, i prica, svojim sumovima, tuzne i vesele price, poznate samo njenim dubinama i plicacima. Sve do 1699 i Karlovackog mira, ova panonska ljepotica, vezivala je svojim dugim, vijugavim tijelom stanovnike na svojim obalama. Ali njeznoj sili prirode oduprla se ljudska sila, silna i neumoljiva i podijelila mirnu rijeku dajuci joj epitet granice, a njene obale postale su razlicita carstva. I tako je rijeka-granica postala simbol podozrenja i netrpeljivosti dveju vlasti. Ipak, iznimak svemu bila su dva Broda, usidrena na dvema savskim obalama, nisu se dali nagovoriti na mrznju i netrpeljivost.

Istorija Bosanskog Broda i naselja u njegovoj okolini datira jos iz bronzanog doba, oko 1600. godine prije nase ere. Na mjestu na kojem je danas smjesten jedan dio postrojenja Rafinerije nafte, nalaze se pod zemljom ostaci relativo velikog naselja iz pradavnih vremena. To mjesto narod je nazivao Pekaruša. Stanovnici Pekaruše pripadali su velikom panonskom narodu. Svoje tragove na ovim prostorima ostavili su i stari Rimljani. Na mjestu danasnjeg Broda, postojalo je gradsko naselje koje su Rimljani zvali Marsonija. Kako i sama rijec Mrsonija podsjeca na Mars – rimskog boga rata, tako ni Marsonija nije bila samo civilno i trgovacko naselje, nego je imala i utvrdjenje. Glavnina stare Marsonije, nalazila se na mjestu danasnje Slavonsko Brodske tvrđave, a dio naselja bio je i na desnoj strani. Pisani dokumenti u kojima se Brod prvi put spominje, datiraju jos iz 365. godine prije nove ere, sto govori o cinjenici ga je ovaj grad star najmanje 2365 godina.

Po redu starosti, u okolici Broda na prvom mjestu su Vinska i Lijesce, koje se u izvjestajima Marijana Maravica spominju 1648. Jedinstveni Brod tek je 1739 godine podijeljen u dvije administracije (Bosansku i Slavonsku). Desna obala postala je tursko a lijeva austrijsko carstvo. Godine 1850, Bosanski Brod brojio je 700 stanovnika.. Svoj relativo veliki uspon Bosanski Brod dozivio je u prvim godinama XIX vijeka. U to doba bio je to trgovacki centar i vazna tacka na raskrscu dva carstva. Padom Napoleona, Brod je izgubio svoj strateski znacaj. Na Berlinskom kongresu 1878 godine Austriji je dodijeljen mandat da preuzme upravu u Bosni. Tada postaje i Bosanski Brod dio Austrougarske monarhije. Sa tom godinom su povezani i poceci skolstva u Bosanskom Brodu. Prva javna biblioteka u Bosanskom Brodu osnovana je 1889 godine pri Narodnoj osnovnoj skoli. Poznata sarajevska trgovacka porodica Hadzi-Ristic osniva i prvu novcanu ustanovu 1859 godine. Nakon uspostavljanja Austrougarske monarhije nad podrucjem Bosne, Bosanski Brod postaje glavni punkt za promet monarhije sa novoprisajedinjenim pokrajinama.

Predivna zeljeznicka stanica sagradjena je 1896 godine po nacrtu arhitekte Hansa Niemezceka. Stanica je svecano data u upotrebu 1897 godine. Uzor za ovu gradjevinu graditelj je potrazio u dalekom Afganistanu po tzv pseudomaurskom stilu. Najstariji objekat sagradjen na taj nacin, a koji je jos sacuvan, moze se smatrati Vijecnica u Sarajevu. Nazalost stanica je do temelja razorena u velikom napadu na Brod 19 januara 1945 godine. Na srecu u Sarajevu su sacuvani kompletni planovi ove gradjevine. Zeljeznicka stanica u Bos. Brodu je bila sve do svrsetka Drugog svjetskog rata najveci prometni cvor u BiH. Dana 15. jula 1897 krenuo je prvi voz iz Bosanskog Broda prema Derventi i Zepcu.
Prva Srpska pravoslavna crkva sagradjena je u Brodu 1894 godine. Stara rimokatolicka crkva Sveti Ilija bila je sagradjena 1860 godine, a nakon podizanja nove crkve 1907 godine bila je pregradjena kao stambeni objekt. Dzamija je bila sagradjena 1909 godine O staroj dzamiji nema podataka, ali se svakako zna da je bila sagradjena u XIII stoljecu.
Jedna interesantna cinjenica je da je 1923 godine Rafinerija nafte uspjela nabaviti auto Ford i to je ujedno bio prvi auto u Bos. Brodu. Prvi aeromiting u Bosanskom Brodu je bio 1912 godine. Aeromiting u Brodu je bio priredjen samo 9 godina nakon sto se prvi avion podigao iznad zemlje.
Naselje na desnoj obali Save sluzbeno je prozvano Bosanski Brod u ranu jesen 1878. godine, i ovo ime ce zadrzati sve do kraja XX vijeka.



Prnjavor
/www.prnjavor.ch/prnjavor/mala_evropa_.html/

Krajem 19. vijeka, prostor opštine Prnjavor tada rijetko naseljen, nastanjuje se stanovništvom iz istočne i centralne Evrope. Usljed masovnih migracija a zahvaljujući politici Austro-Ugarske, opština Prnjavor poprima fizionomiju mulitetničkog prostora.

Prema nekim podacima, krajem dvadesetog vijeka na području opštine Prnjavor egzistiralo je oko 20 različitih etničkih grupa te je Prnjavor s pravom bio prozvan „ Mala Evropa “ ili „ Evropa u malome “.

Prvi doseljavaju Italijani, 1881. godine i nastanjuju opštinsko selo Štivor. U jesen 1894. godine u Maćino brdo stižu Česi i prema nekim vjerovanjima donose krompir u Bosnu i Hercegovinu. Područje bivšeg prnjavorskog sreza 1892. godine. nastanjuju Poljaci. Po završetku Drugog svjetsog rata Vlada Poljske je pozvala Poljake koji su migrirali iz zemlje da se vrate. Napuštajući tada prostor opštine Prnjavor govorili su: "Mi smo ljudi sa dva srca, jedno nam je u Poljskoj, a drugo u raspjevanoj Bosni." Prve njemačke porodice prostor opštine Prnjavor naselile su 1888. godine,a deset godina kasnije ove prostore počeli su naseljavati Ukrajinci. Naseljavanje Mađara trajalo je od 1900. do 1910. godine.

U manjem broju, područje opštine naseljeno je Slovacima, Bugarima, Rumunima i pripadnicima drugih naroda. Dolazili su u konjskim zapregama, donosili sa sobom različitu etnologiju i etnografiju, ostavljajući zauvijek utisnut pečat svojih običaja, navika i kulture. Zajednički život na ovim prostorima, počesto obilježen i burnim događanjima, stvorio je ambijent uvažavanja, tolerancije, koji je već decenijama karakteristika Prnjavora. Zato s ponosom i danas nosi nadimak «Mala Evropa».

Srbac

("Bilten opštine Srbac")

Deseto izdanje Biltena, januar 2009. godine:

O istorijskoj prošlosti srbačkog kraja sačuvano je vrlo malo podataka i pisanih dokumenata. Takodje nisu vršena ni geološka istraživanja čiji bi rezultati ukazivali na prošlost ovog područja. Nešto više podataka o istorijatu naroda ovog kraja  može se pronaći u publikaciji ''Srbac, naselja i stanovništvo'', autora Danila Košutića. O prošlosti područja koje danas zahvata opština Srbac, u ovoj knjizi, izmedju ostalog, se navodi:

''... U prošlosti ovo područje bilo je u sastavu raznih carevina, kadiluka, banovina i srezova. Od nastanka prvih država starih Slovena do sredine 16. vijeka znatno veća otvorenost osjećala se prema Dunavskoj nizini pa je otuda prodor političkih i kulturnih uticaja bio neposredniji nego od brdovite i u neku ruku od prirode zatvorene prave Bosne.

Prema jednoj karti Evrope, u X i XI vijeku ovi krajevi bili su u sastavu Hrvatske.

Do turskih osvajanja župa Vrbas pominje se  uglavnom u sastavu Kraljevine Slavonije i Ugarskog kraljevstva.

Pred kraj XIV vijeka  ovu župu pripojio je  vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić svojim Donjim Krajima.

 Na osnovu karte teritorija samostalnih velikaša  u prvoj polovini XV vijeka  zemlje desno od Vrbasa do Save i Drine bile su pod neposrednom ugarskom vlašću, a lijevo od Vrbasa ka Dubici, u privremenom posjedu  Hrvoja Vukčića Hrvatinića.

 Godine 1463/l464. ovo područje ušlo je u sastav novostvorene Bosanske (Jajačke) banovine koju je tada osnovao ugarski kralj Matija Korvin.

 Takvo stanje ostalo je do pada pod osmanlijsku vlast sjevernih dijelova ove banovine  godine 1535/36, kada je Husref beg zauzeo gradove Kobaš i Levač i prešao s vojskom u Slavoniju. Tada ovo područje ulazi u sastav kobaškog kadiluka, banjalučkog ejalata i Sandžak Bosne.

Kasnije je sjedište kadiluka iz Kobaša premješteno u Banju Luku, a Kobaš je bio sjedište nižih  upravnih jedinica (kapetanije, župe, nahije).

Grad Levač nalazio se u župi Lifče (Lijevče), a kako se kasnije ne spominje, vjeruje se da je u vrijeme turskih osvajanja porušen i nije više obnavljan.

Poslije poraza i povlačenja turske vojske u Bosnu, uspostavlja se po prvi put  državna granica Savom, godine 1699. Ali u ratovima 1716-1718. Turska gubi dio južno od Save pa su mjesta: Trstenci, Kobaš, Kaoci, Bosanski Svinjar, područje današnjih Bajinaca, Dolina... pripali Austriji, a Lepenica, Brezovljani, Nožičko, Lilić... Turskoj.

 Poslije tursko-austrijskog rata  (1736-1739) granica je ponovo vraćena na Savu.

  U XIX vijeku na ovim prostorima jača otpor naroda protiv turskog režima, kao i svijest o potrebi ujedinjenja sa Srbijom, što se posebno manifestovalo u toku ustanka u Bosni (1875-1878).

U periodu 1878-1918. godine ovo područje je u sastavu Bosne i njene Okružne oblasti Banja Luka, s ti m što je područje Lijevča pripalo bosansko-gradiškom, a Župe prnjavorskom kotaru.

I u periodu izmedju dva rata (1918-1941) ovaj dio Bosne i dalje je u sastavu okružne oblasti Banja Luka i njenih srezova Bosanska Gradiška i Prnjavor, a osnivanjem banovina (1931) ulazi u satav Vrbaske banovine. Medjutim, u avgustu l939. godine  po tzv. Sporazumu Cvetković-Maček, srez Derventa, a uz to i Kobaš sa okolinom, dodijeljen je novoosnovanoj Banovini Hrvatskoj

Kapitulacijom stare Jugoslavije, područje Bosne i Hercegovine pripojeno je tzv. Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Veći dio srbačkog područja  pripao je tada Velikoj Župi Livac i Zapolje sa sjedištem u Novoj Gradišci, a općina Bosanski Kobaš pripojena je Velikoj Župi Slavonski Brod i kotaru Bosanski Brod.

Grad Doboj kroz istoriju

 (www. DobojLive.com)

Izgradnja tvrđave u 13 vijeku nalagala je zasnivanje varoši.U srednjem vijeku se govorilo za tvrđavu grad, a za varoš podgrade, cime je naglašavana životna vezanost dvije pojave.I uvijek treba imati na umu, tvrdava je gradena da kontroliše važan drum i njegovo raskršce u ovom dijelu doline rijeke Bosne.Veliki drum na raskršcu ima prazan prostor, a ovaj za naselje ima vrijednost trga u srednjevijekovnoj varoši.

Neveliki prostor ove raskrsnice puteva na platou ispred ulaza u tvrdavu, postao je dobojski srednjevijekovni trg, a kada su oko trga i oko tri puta što ulaze i izlaze na trg sagradene kuce, onda je to vec cin radanja male varoši 13. vijeka sa trgom i tri ulice. Samo još treba dodati crkvu varošku, sagradenu uz južnu stranu trga, naspram ulaza u tvrdavu, jer nema varoši u hrišcanskoj zemlji srednjeg vijeka, bez crkve. I konacno, oko crkve je prvo groblje žitelja Doboja. Time je slika jednog manjeg podgrada srednjeg vijeka, potpuna.

Na gravuri iz mnogo kasnijeg vremena, oko 1785. godine, iz pera vjerovatno kapetana Božica, vještog austrijskog uhode i dobrog topografa, izuzetno uspješno je prikazana urbana situacija varoši Doboja. U njoj sve stoji kako je sagradeno u 13. vijeku. Samo je mali dodatak iz 16. vijeka, kratka ulicica od trga do groblja koje Turci zasnivaju, jer hrišcani srednjeg vijeka drugo groblje, osim onog oko crkve, izgleda nisu imali. Gravura vrlo ubedljivo pokazuje punu zavisnost urbane cjeline varoši, njenog prostornog razmještaja do topografije lokacije. Dodatno još stoji i cinjenica da je trasa druma nužno morala ici iz doline na prevoju/sedlu, pa je onda jasno, kako je pri zasnivanju varoši urbanisticko rješenje ustvari iznudeno oblicima tla, a ne izborom prvog graditelja.

I tako je počela varoš po imenu Doboj, sa tri ulice i trgom, ali na važnom raskršcu. Iz daljine videna, pribijena uz tvrdavu, izgledala je sa svojim drvenim kucicama, kao jato ptica uz nekakvu ogromnu kamenu pticu. Danas može izgledati cudno, ali je istina kako je pravilo srednjeg vijeka, da oko tvrdava kuce moraju biti gradene samo od drveta. To je zato što je kamen iz zidova kuca, napadac mogao višestruko koristiti pri opsadi tvrdava.

Moguce je postavljati brojna pitanja oko najstarije varoši Doboja, ali je malo odgovora moguce pružiti. Pisanih izvora jednostavno nema, a materijalni arheološki nalazi su skromni. Broj kuca, sasvim uopšteno i približno daje se izvesti iz velicine tvrdave, koja u mirnim vremenima zahtijeva posadu 30 - 50 stražara. To onda znaci isti broj kuca u varoši. Poznato je da u varošima koje su zašticene tvrdavama, a imaju trgove, više nego rado borave trgovci i zanatlije, a djelatnost nekih zanata je i direktno vezana za potrebe tvrdava. Konacno treba vidjeti u dobojskoj varoši i kuce nekih manjih boljara, cija su imanja u okolini. Zato bi brojevi, stražari oko 50, trgovci i zanatlije 10 - 15 i oko 10 lokalnih boljara davalo neku sasvim približnu brojku od oko 70 kuca.

Tursko osvajanje, zatim dogradnje na dobojskoj trdavi imale su za njenju varoš bitne posledice i promjene. Dotadašnja hrišcanska posada nije uživala povjerenje Turaka pa je tvrdavu napustila, a normalno i varoš, jer su na njihovo mjesto dovedeni turski stražari. Za staro hrišcansko stanovništvo odredena je susjedna lokacija, koja ce po društvenom statusu što im je u novoj državi pripadao (raja) dobiti ime Rajcinovac. Oni ce potom zasnovati i svoje novo groblje na blagoj uzvišici pri kraju današnje Vidovdanske ulice. To groblje ce biti razoreno u našim danima, posle 2. svjetskog rata. U staroj dobojskoj varoši u vrijeme 1512. - 1520. godine, za sultana Selima I, bice srušena hrišcanska crkva iz 13. vijeka, pa na njenom mjestu sagradena džamija. To je prva islamska bogomolja u dobojskoj varoši.

Neophodno je posebno skrenuti pažnju, kako od 13. vijeka kada je utemeljen, pa do poslednjih decenija 19. vijeka, varoš dobojska stoji kao okamenjena, baš kao tvrdava. Broj kuca pred kraj turske vladavine, jedva da je udvostrucen. Tome ima više uzroka, a najvažniji su svakako što je ovo granicno oblast vec od kraja 17. vijeka i svijest da osvajanja na Balkanu za Turke ne mogu vjecno trajati.

Za dobojsku varoš velike promjene dolaze pri kraju 19. vijeka. Na prostornom planu, promjene ne idu u prekrajanju starog, iz srednjeg vijeka naslijedenog jezgra, vec se krecu u teritorijalnom širenju naselja. Došla su sasvim nova vremena. Zaostalu tursku carevinu sa njenom istocnjackom ideologijom zamjenjuju Austro - Ugarska, evropski okupator sa konceptima modernog privredivanja. Gradnjom uske željeznicke pruge Panonija - Primorje, dolina Bosne ulazi u mrežu evropskih komunikacija. Raskrsnica kod Doboja (Usorom prema Teslicu i Sprecom prema Tuzli), postaje najvažniji i najprotocniji saobracajni punkt u BiH. Vrlo brzo su sagradeni po istim putnim pravcima i drumovi pokriveni tucanim kamenom. Za Doboj su posledice bile izuzetno znacajne i dalekosežne. Vijekovima održavana ljuštura stare varoši je naprsla i naselje je poteklo, krenulo u dolinu.

Prvo je na sjeveroistocnoj strani preko podrucja Popovog Brda kucama ispunjen prostor do novosagradene Srpske pravoslavne crkve. Zatim je gradnja kuca nastavljena do željeznicke pruge gdje je sagradena stanica Doboj. Na ovoj novoj raskrsnici je ostavljen prazan prostor. To je drugi trg Doboja. Od njega je nova ulica probijena do željeznicke stanice gdje, je opet ostavljen prazan prostor, trg ispred željeznicke stanice, - to je treci trg Doboja. Iza toga je probijena i ulica koja je išla prema novosagradenom mostu na rijeci Bosni, gdje su bile i konjicke kasarne austrougarskog okupatora.

Drugi pravac širenja tekao je u jugoistocnom pravcu prema tada novosagradenoj željeznickoj stanici Usora. Ovde su sagradene radionice preko potrebne za željeznicku raskrsnicu, a kako nije bilo domacih strucnih radnika, doseljeni su stranci. Za njih je sagradena stambena "kolonija" sa preko 30 kuca i ta naseobina nazvana je Usora. Ovdje su nikle i druge radionice, uglavnom onih zanata kojih ranije u našim krajevima uopšte nije bilo. Konacno je 1892. godine na ovom podrucju podignuta i omanja fabrika šecera. Kako je vrijeme teklo, tako su u usorskim radionicama i fabrici šecera angažovani i domaci ljudi, koji su na posao dolazili iz okolnih seoskih naselja, ali i iz stare dobojske varoši. Za ove poslednje je "probijena", prvo kao pješacka staza, a kasnije proširena i zasuta tucanikom, poprecna komunikacija, stara dobojska varoš - Usora. Nazvana je Radnicka ulica, (danas ulica Sindelica), što najbolje pokazuje i njeno porijeklo i namjenu. Ubrzo je ogradena i kucama cime je iako nepotpuno, spojeno novo naselje sa Dobojem.

Do treceg prostornog zahvata, širenja, stiglo se takode po diktatu potreba. Još u davnom 18. vijeku, povlacenjem toka rijeke Bosne u današnje korito, osloboden je prostor na potezu kontakta prve visije i doline, pa je preko njega bio i lokalni put. Poslije I svjetskog rata poceli su radovi i ubrzo završeni na zasipanju starog korita rijeke Bosne, koje je toliko povišeno da je pretvoreno u novu ulicu. Tako je nastala ulica Kralja Aleksandra, poslije cije je posjete Doboju 1924. godine i dobila ime.Njen produžetak je pokrivao novu potrebu, a to je nova kasarna, zasnovana posle II svjetskog rata.

Ovakav je Doboj docekao kraj II svjetskog rata. Izgradnjom pruge normalnog kolosijeka Šamac - Sarajevo, dobojska željeznicka stanica postaje prvorazredan željeznicki cvor. Neminovnost je bila izgradnja mosta preko Bosne. Iznudeno rješenje je bila ulica postavljena pod pravim uglom na novi most i željeznicku stanicu, ali ona nije izbijala u stari dio varoši i centar oko stare željeznicke stanice uskog kolosijeka, nego znatno zapadnije, pa je na tom potezu došlo do potrebe stvaranja novog centra Doboja. Od volje ili možda je bolje reci vizionarske obdarenosti tadašnjeg urbaniste, zavisio je i izgled ovog cetvrtog centra ili trga Doboja. Vladajuce koncepcije polovine 20. vijeka su pretezale na rješenje sa vecom površinom zelenog parka. I socrealisticke potrebe su nadvladale, pa je stvoren veliki prostor za mitinge, a onda je zeleni dio proglašen za Park heroja. Time smo stigli do nekakvog kraja, iako varoši kao Doboj i nemaju kraja.

Zanimljiva su razmišljanja o odnosu varoši Doboja i rijeke Bosne.Zašto nije došlo do njihovog kontakta, koji predpostavljaju varoške kejove na obalama rijeke.Koji su tome razlozi:- mentalni sklop i životne navike stanovništva, cak pocev od 13. vijeka; - ili topografska situacija u dolini gdje rijeka mijenja korito;- ili od kraja 19.vijeka vještacki bedemi putnih trasa željeznicke pruge i velikog druma, što se postaviše izmedu varoši i obala rijeke.Tako se dogodilo, da je rijeka bježala od varoši, a ova koracala svojim zakonima širenja prema njenim obalama.Što covjek naših dana nije realizovao"zagrljaj varoši i rijeke", samo je njegova krivica ili kratkovidnost njegovih graditelja.A popravni ispit, i ne samo na ovoj temi, morace raditi ljudi jednog drugog vremena.Moje doba im želi i srecu i dalekovide graditelje.

2009 Doboj – prof.B.Belić

Modriča

(www.modrica.ba)

Opština Modriča se širi na tri posebna geografska područja, zahvatajući po manji dio svakoga od njih.

·         mali dio od ravnice bosanske Posavine, sa dijelom doline rijeke Bosne,

·         dio od područja masiva planine Vučjaka na lijevoj obali rijeke Bosne i

·         dio od područja masiva planine Trebave na desnoj strani rijeke Bosne.

Reljef opštine se sastoji od visije Vučjaka (367m) i Trebave (644m), od doline rijeke Bosne (106-103m) i posavske ravnice (91-90m nadmorske visine).

Ovakav geografski položaj teritorije opštine Modriča, na granici dva velika evropska prostora (balkanskog i srednjoevropskog) određivao je tokom istorije, u velikoj mjeri, i čovjekovu sudbinu na ovom tlu.

Prvi čovjek na našem području pojavio se tokom starijeg kamenog doba - paleolita - prije oko 45000 - 15000 godina. Prilikom arheoloških istraživanja otkriveni su tragovi života i rada pračovjeka na većem broju lokacija (Gradina u Dugom polju) iznad doline rijeke Bosne.

Prema dosadašnjim saznanjima, najstariji zemljoradnici na prostoru opštine javljaju se tokom srednjeg i kasnog perioda neolita (Kulište u Kruškovom polju).

Znatno kasnije, oko 4500 godina prije, udareni su temelji prvom naselju i utvrđenju na brijegu Dobor.Na utvrđenju Dobor postoji 7 kulturnih horizonata, odnosno tragova čovjekovog prisustva.

I - III horizont pripadaju vremenu praistorije,

IV horizont pripada dobu rimske vladavine,

na V horizontu su primjećeni tragovi koji pouzdano dokazuju prisustvo Slovena na Doboru u vremenu 10.-11. vijeka.

VI horizont pripada sredini 13. vijeka, kada je i izgrađena prva tvrđava zidana od kamena.

Naziv Modriča se prvi put koristi 20. jula 1244. godine u povelji ugarskog kralja Bele IV. Dakle, preko 840 godina postoji i razvija se ovo naselje.

VII horizont je poslednji horizont gradnje i uopšte čovjekove djelatnosti na brijegu Dobor. Braća Horvat su preko već postojeće tvrđave sagradili svoju tvrđavu.

Oko novosagrađene tvrđave Dobora, smjenjuju se događaji koji su predznak kraja bosanske državne samostalnosti. To su sukobi sa Mađarima 1393. / 94. i 1408. godine i sječa oko 170 bosanskih boljara na njegovim bedemima. Nastaje period krvavih sukoba između Mađara i Turaka, a lokalno stanovništvo najviše stradava i pati.

Turci konačno osvajaju Dobor i Modriču 1536. godine. Turske vlasti ulažu trud oko vraćanja starog stanovništva i dovođenja novog, što je pored ekonomskih i strateška potreba. Stanje se po stanovništvo popravlja.

Posle velikih krstaških ratova Mađarske i katoličkog Rima protiv balkanskog stanovništva u 14. i 15. vijeku, ostalo je i u sjevernoj Bosni katoličkog stanovništva, a bilo je osnovano i nekoliko katoličkih samostana (Modriča, Koraj i Tuzla). Srpsko stanovništvo imalo je svoje bogomolje na više mjesta. Dolaskom Turaka na ove prostore, one su razarane.

Oko 16. vijeka ima vijesti o dolasku novog stanovništva. Turski tefteri zovu ovo stanovništvo - Vlasi. Po imenima, zatim po prisustvu sveštenika, konačno i kraja odakle dolaze, očigledno je da su ovi doseljenici Srbi.

Po Turskom osvajanju došlo je odmah do pojave islamizacije hrišćanskog stanovništva. Međutim, već početkom 17. vijeka kod nas je taj proces uglavnom zaustavljen, ali povremeno su se pojavljivali samo pojedinačni slučajevi.

Sledeći veliki sukobi zbili su se početkom 17. vijeka u takozvanom Velikom ratu, a ovo područje sledeća dva vijeka postaje granično područje, što donosi pored pustošenja i stalnu ekonomsku stagnaciju.

Jedna od poznatijih buna srpskog naroda protiv Turske Carevine, je ona popa Jovice na Vučijaku 1834. godine. Sledeće decenije obilježavaju česte bune seljaka i borba protiv turskih zločina.

Na osnovu odredbe Berlinskog ugovora iz 1878. godine, Austro-Ugarska je sa svojom vojskom ušla na teritoriju Bosne i Hercegovine. U ovom vremenu Modriča je uvrštena 1897. godine u varoši, kakvih je ozvaničeno 66 u Bosni i Hercegovini. Osnovno zanimanje stanovništva, grada i okolnih sela, bila je poljoprivreda. Osnovana je Poljoprivredna stanica na poljoprivrednom dobru - 1876. godine. Trgovalo se uglavnom stokom, koja se izvozila u Austro-Ugarsku.

Kulturno-prosvjetne prilike u Modriči i okolini su posle polovine 19. vijeka blago krenule na bolje. A, nosioci ekonomskog razvoja čine porodice: Stojići, Maksimovići, Nikolići, jankovići, Matići, Petrovići, Ćatrići (Krekići), Koljići, Blagojevići, Mikičići, Stanišići, Mitrovići, Dujići, Alijagići, Karabegovići, Pelesići, Ganibegovići i drugi.

U prvim danima našeg vijeka rođena su i kulturno-prosvjetna društva, "Prosveta" (1902), "Gajret" (1903), zatim "Napredak" (1904), Srpsko pravoslavno pjevačko društvo "Zora", Dobrotvorna zadruga "Srpkinja", a 1910. godine "Srpski soko". Društveni život muslimanskog stanovništva odvijao se u okviru "Muslimanske čitaonice", osnovane 1908. godine. Hrvati su bili malobrojni i ekonomski ne tako snažni da bi razvili veću društvenu aktivnost. Ipak, u Modriči je osnovano Povjereništvo društva "Napredak" i Rimokatoličko pogrebno društvo "Bosna". (1912. god.)

Modriča za vrijeme Austro-Ugarske vladavine nije ostvarila veći prosperitet, koji se očekivao uključenjem u veći privredni sistem. Sva srpska društva radila su aktivno do sarajevskog atentata, kada su zabranjena.

Modriča 2006.

PRILOG 4. BOSNA I HERCEGOVINA KAO SUDBONOSNO

        OKRUŽENJE, KROZ ISTORIJU

http://bs.wikipedia.org/wiki/Historija_Bosne_i_Hercegovine

IZ ISTORIJE BOSNE I HERCEGOVINE

 

Praistorija

Najstarija predistorijska nalazišta u Bosni počinju od mlađeg kamenog doba. To su Butmir kod Sarajeva, Donji Klakar kod Bosanskog Broda i Kraljevine kod Novog Šehera. Od njih je najviše proučen Butmir, koji ima svjetski glas. Naselja čisto bronzanog tipa u Bosni nema; sva su naselja s tim materijalom dugotrajna, koja se održavaju kroz više vijekova i perioda, a u njima je bronzano doba samo etapa. Od takvih poznata su pobliže naselja u okolini Sarajeva, posebno na Debelom Brdu, koja hvataju djelomično od kamenog doba, pa sve do rimskih vremena, dalje Varvara u prozorskom srezu i Cungar kod Cazina. U taj niz dolazi i vrlo važno sojeničarsko ili nakoljsko naselje kod Ripča, u bihaćkom kraju, i bogato, isto tako sojeničarsko, naselje u Donjoj Dolini, kod Bosanske Gradiške, jedno od dosad najbogatijih na cijelom Balkanu. Halštatski period u bosanskoj predistoriji zastupljen je vanredno bogatim nalazištima na Glasincu, u podnožju Romanije, gdje je ogroman broj humaka (oko 5.000) pun oružja, nakita, pribora i svakojakog drugog materijala. Nešto mlađa od Glasinca je nekropola ravnih grobova u Sanskom Mostu. Više latenskoj periodu pripada nekropola u Jezerinama kod Bihaća, a čisto latenska je ona u Ribićima.

Predrimsko i rimsko doba

Za najstarije stanovništvo Bosne smatraju se Tračani, a poslije njih Iliri, koji su imali više plemena. Prve veze tih plemena sa svijetom počinju preko grčkih kolonista sa dalmatinskih ostrva i iz Dirahijuma (Drača) i Apolonije (Pojana) iz Albanije. U 4 vijeku prije Hr. osnovana je na Neretvi veća grčka kolonija, Narona, koja je postojala nekoliko vijekova i vršila veliki utjecaj na svoje zaleđe. Sredinom 4 vijeka prodrli su Kelti u zemlje oko Save i u unutrašnjost Bosne i ostali su tu duže u nekim oblastima. Uticaj Kelta da se utvrditi kod ilirskoga plemena Japoda u bosanskoj Krajini, oko Bihaća.

Kao istorijski činilac javljaju se ilirska plemena i njihova država tek oko 230. prije Hrista. U to vrijeme, radi gusarenja svojih primorskih suplemenika, došli su u sukob s Rimljanima. Iz sukoba su se razvili ratovi i postepeno rimsko osvajanje unutrašnjosti Balkana. Oko 168. prije Hrista sva je ilirska država (nazivala se »kraljevina«), bar u koliko se tiče pristupačnih primorskih predjela, bila pod vrhovnom vlašću Rimljana. Ali da potpuno pokore zemlju, koja je uporno branila svoju slobodu, trebalo je Rimljanima pun jedan i po vijek. Posljednji veliki ilirski ustanak savladan je tek 6—9. poslije Hr. Poslije toga trajao je godinama mir. Svojom poznatom administrativnom sposobnošću Rimljani su uredili zemlju nakon čega počinje proces romanizovanja stanovništva. Romanizovanje bilo je intenzivnije u Primorju i duž rijeka (Save i Neretve) i komunikacija nego u teže pristupačnoj i opasnoj unutrašnjosti. Proces romanizacije bio je već toliko uzeo maha, naročito preko vojske, da od 3 vijeka unaprijed Iliri sarađuju u sudbini carstva, daju svoje vojne zapovednike, koji katkada postaju rimski carevi. To je vrijeme, koje Momzen naziva »ilirizacijom vojske i uprave rimske«. Pri definitivnoj podjeli rimskog carstva, 395, provincija Dalmacija je došla u zapadnu sferu. U provicniji Dalmaciji, čija je granica na istoku išla do Rudnika i do doline gornje Drine, nalazila se i čitava Bosna. Još prije propasti zapadnog carstva (476.) Bosnu su osvojili Goti, ali su je napustili tridesetih godina 6. vijeka. Od tada je Bosna za dugo bila pod Vizantijom.

 

Srednjovekovna Bosna

Knez Časlav i kralj Bodin

Sredinom 7 vijeka Bosna je uglavnom bila naseljena slovenskim elementom. Car Konstantin Porfirogenit u De administrando imperio piše da su Bosnu naselili Srbi. Organizacija Južnih Slovena bila je plemenska i demokratska. Od 9. vijeka, uslijed opasnosti od stranih zavojevača, uređene su jače državne zajednice; na istoku kod Srba prema Bugarima, a na zapadu kod Hrvata prema Francima. Bosna je zadugo bila podijeljena u više nepovezanih župa, koje su podlijegale čas jednoj čas drugoj strani. Za vrijeme Časlava (931—960) i Bodina (1081 —1101) Bosnom je vladala jedna srpska dinastija. U 9. vijeku, završen je u njoj i proces pokrštavanja, kojem su se najduže odupirala gusarska plemena oko Neretve, Neretljani. Od početka 12. vijeka počelo je širenje Mađara na Balkan. Poslije zauzimanja Hrvatske (1102) i dalmatinskih gradova (1107—1110), oni su se okrenuli prema Bosni i nju su osvojili (1136). Kako je došlo do toga, nije pobliže poznato. Zna se samo, da je to bilo vrijeme srpsko-mađarskog saveza i uskih porodičnih veza, stvorenih ponajviše radi zajedničke borbe protiv Vizantije. U Bosni su vladali banovi, koji su priznavali vrhovnu vlast mađarskoga kralja.

Prvi banovi

Bosna u doba Bana Mateja Ninoslava, oko 1244. godine.

Prvi poznati bosanski ban bio je Borić (1150—1163), koji je kao vazal Mađarske ratovao s Vizantijom u Braničeva. On je bio svrgnut s vlasti, jer je u dinastičkim borbama Mađarske bio na suprotnoj strani kralja pobednika Stefana IV. Bosna je tada za kratko vrijeme došla ponovno pod vrhovnu vlast Vizantije. Novi, naročito popularni ban Kulin (1180—1204), borio se uspešno s Mađarima i Srbima protiv vizantijske prevlasti. Inače je njegova mirna vladavina zapamćena kao doba sređenosti i blagostanja. Kulin je optuživan, da je štitio tzv. bogumile pa je i sam prešao u njihovu vjeru, ali se javnim odricanjem oslobodio neprilika. Njegovi nasljednici, koji nisu imali njegovu vještinu, dopali su u teške zaplete s papinskom kurijom i Mađarima radi toga, što su dopuštali narodnoj crkvi nesmetan razvoj. Ban Matej Ninoslav (1233—1250) čak je odolio jednom opasnom krstaškom ratu protiv njega i njegove zemlje. Održao se sa naporom i pomoću izjava odanosti rimskoj crkvi.

Kotromanići

Poslije njegove smrti Bosnu su osvojili Mađari i podijelili je u više oblasti. U užoj Bosni, t. j. u oblasti oko izvora rijeke Bosne; ostao je na vlasti Ninoslavov rođak, ban Prijezda, koji se smatra osnivačem srpske dinastije Kotromanića. U istočnoj Bosni, u oblasti Soli i Usore, vladao je od 1284 kralj Dragutin, Mađarski zet. Njegova kći Jelisaveta pošla je 1284 za Prijezdina sina Stefana I. Kotromana. Na osnovu te bračne veze naslanjao se Tvrtko kada je pretendovao da nasledi celokupnu srpsko kraljevstvo.

Šubići i Stefan II

Za vrijeme prijestolnih borbi u Mađarskoj, pošto je dinastija Arpadova izumrla, dolazi do velikog utjecaja hrvatsko-dalmatinske porodice Šubića, koja se zalagala za kandidaturu Karla Roberta. Glava te porodice, knez Pavle Šubić, dobio je 1299 izvjesne dijelove Bosne, a poslije, osvajajući i potiskujući Stefana I, i čitavu njegovu oblast (1305). U Bosni je tada banovao njegov sin Mladen Šubić (1305—1322). Ali on nije znao da održi očeve tekovine; bezobziran i nasrtljiv, on je digao protiv sebe veliki dio susjeda i podanika, a došao je u sukob i s kraljem Milutinom i s kraljem Karlom mađarskim. U borbi s ovim drugim on je pao s vlasti, uklonjen sa svoga upravnog područja i odveden u Hrvatsku. Kao pomagač mađarskog kralja protiv Šubića istakao se Stefan II Kotromanić, koji je nekoliko godina prije toga bio vraćen na očev prijesto kao Mladenov kletvenik. Stefan II. bio je oprezan, ali aktivan vladalac. Obično je iskorištavao nesreće i meteže drugih da ojača svoju vlast. Padom Šubića on se koristio na zapadu svoje države uzimanjem dijelova Završja. Kad su poslije smrti kralja Milutina nastale u Srbiji borbe za vlast, on je zauzeo Hum (1322—1326), i time se zamjerio Nemanjićima. Car Dušan mu to nikada nije mogao oprostiti i četvrt vijeka kasnije preduzeo je vojni pohod na Bosnu, da povrati izgubljeno (1350).

Poslije smrti kralja Dragutina i poraza njegova sina Vladislava u Srbiji i na Rudniku (oko 1324), Stefan je dobio u svoju vlast i Soli i Usoru. Novi Mađarski kralj, Ljudvig Veliki, ukazivao mu je mnogo pažnje i uzeo njegovu kćer Jelisavetu za ženu (1353). Stefan II. je ojačao Bosnu, ujedinio je od Drine do Cetine i Vrbasa, dao joj izlaz na more i tako je snažnu i uglednu ostavio 1353 svom nasledniku Tvrtku I.

Tvrtko I Kotromanić

Širenje Bosne

Tvrtko bio je najveći vladar Bosne, a po ženskoj liniji bio je Nemanjić: njegov pradeda bio je kralj Dragutin. Tvrtko je na prijesto došao mlad, sa petnaestak godina. Imao je mnogo neprilika prvih godina s Mađarima, koji su mu uzeli zapadni Hum kao miraz uz Jelisavetu (1357), i kasnije s pobunjenom vlastelom u zemlji, s kojom je bio i njegov brat Vuk (1366—1367). Kada je Tvrtko, pomoću Mađara, svladao tu bunu, on je počeo sređivati odnose u zemlji, a 1374 je, u savezu s knezom Lazarom, pobijedio Nikolu Altomanovića i dobio od njegove oblasti Podrinje i delove Raške. U Mileševi, na grobu Sv. Save, Tvrtko se krunisao 1377 za kralja Srba i Bosne: „po milosti Božjoj kralj Srbljem, Bosni, Pomorju i Zapadnim stranama“. Od tog vremena Tvrtko je preuzeo ime Stefan i nije ga se odrekao do kraja života.

Kasnije, 1378—1385, širio je Tvrtko svoju vlast u trebinjskoj oblasti i Konavlima i sjevernoj Zeti. Iskorištavao je borbe u Mađarskoj, poslije smrti kralja Ljudviga (1382), i dobio je od njegovih nasljednika Kotor. Poslije je otvoreno pomagao bunu hrvatskih velikaša protiv Mađarske, i s knezom Lazarom radio za napuljsku dinastiju. Kneza Lazara pomogao je i u bici na Kosovu (1389). Pred kraj života, 1388—1390, Tvrtko je nastojao zadobiti pod svoju vlast Dalmaciju, i u tome je najposlije uspio. 1/8 1390 javlja se prvi put njegova ponosna titula: »Kralj Raške, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja«. Ali, usred tih uspjeha, on iznenada umre oko 17/3 1391, ostavivši kao i car Dušan, nedovršeno svoje veliko djelo. — Njegovi nasljednici gube Tvrtkove tekovine, dolaze u zavisnost čas od Turaka, čas od Mađara, i postaju ponekad oruđe svoje ojačale vlastele (Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić, Pavle Radenović i dr.).

Propast i turska najezda

Sinovac Tvrtkov, Dabiša, vladao je vrlo kratko (1391—1395), i ostavio je vladu u nasljedstvo svojoj slaboj kraljici Jeleni. Jedan jak upad Turaka u Bosnu, 1398, natjerao je velikaše, da na upravu zemlje dovedu nekog s više autoriteta. Tako je došao za kralja Stefan Ostoja. Od 1404 on je dobio kao kraljevskog protivkandidata Tvrtka II Tvrtkovića. — Bosna je otada bila često poprište građanskih borbi. Ni na očigled opasnosti od turske najezde, sebični i kratkovidni ljudi nisu mogli da obuzdaju svoje strasti i prohtjeve. Dva kralja u Bosni u isto vrijeme javljaju se više puta. Poslije Ostojine smrti (1418) javlja se kao kralj njegov sin Stefan Ostojić (1421), za vlade Tvrtka II Nekoliko godina kasnije, protiv istog Tvrtka, diže se 1432 drugi sin Ostojin Radivoj.

Za vrijeme tih borbi Srbijanci su od Mađara dobili Srebrenicu (1412), Dubrovčani su otkupili Konavle (1419, 1427), a što je najgore, Turci su ušli u zemlju i učvrstili se u gradovima Hodidjedu i Vrhbosni. Kralj Stefan Tomaš (1443 do 1461), koji je od svih nasljednika Tvrtkovih imao ponajviše državničkog, mogao je samo s bolom gledati neminovno srljanje u propast. Domaća vlastela držala je djelomice otvoreno stranu Turaka i pozivala ih je u svoja razračunavanja kao pomagače i sudije, katolička oštra gonjenja gurala su bogomile u protivnike državnog poretka, Mađarska pomoć mogla se je dobiti samo uz skupe ustupke na račun državne samostalnosti i cjeline. Kralj Tomaš pokušao je da ženidbom svog sina Stefana s Jelačom, kćeri i nasljednicom despota Lazara, ujedini Bosnu i Srbiju za zajednički otpor Turcima, ali je taj pokušaj, i ako izveden, došao kasno. On je samo ubrzao katastrofu Srbije (1459), a domalo doveo i sultana protiv Bosne. Neslavno, bez ijedne borbe, Bosna je pala 1463. Nešto duže držala se Hercegovina, ali su i tu sablazne scene borbe između oca i sina podrivale snagu otpora. 1482 došla je najposlije i ona pod tursku vlast. — Mađari su pokušavali u više prilika, da preotmu Bosnu od Turaka. Oni su dali i jednog novog kralja, Nikolu Ujlaku-a (Iločkog) (1471—1477), preduzeli su i jedan uspješan pohod do Sarajeva, u kom se naročito odlikovao despot Vuk (Zmaj Ognjeni Vuk) (1480), ali to nije moglo izmijeniti neminovni razvoj događaja. Turci su prodirali stalno. Srebrenička banovina pala je 1512, Beograd 1521, i najposlije dugo i uporno branjeno bosansko Jajce 1528, i Turci su postali neosporni gospodari Balkana.

Dobar dio bosanskog plemstva bio je otprije u vezama s Turcima. Jedan dio bio je čak na njihovoj strani u borbi protiv katolika i Mađara. Stoga je on dosta lako prešao na islam (Hranušić, Hercegović, Borovinić, Branković, Vranešević itd.). Neki su to činili da očuvaju povlašteni položaj, neki iz ličnih motiva. — Turci su uveli u zemlju svoje agrarne uredbe i spahijski sistem, koji su se dosta brzo osjećali kao veliki pritisak na radni narod. Vjerska gonjenja javila su se dosta brzo i bila su često vrlo surova. Danak u krvi bio je strašan. Radi toga mržnja hrišćana protiv turske vlasti bivala je sve veća i bili su spremni na svaku političku kombinaciju protiv Turaka. Čak i pravoslavne vladike, kao Sv. Vasilije Ostroški, nisu se ustručavali ući u veze s Rimom, samo da bi se oslobodili turskoga jarma.

Osnivanje Sarajeva i sandžaka Bosna

Napadi na Bosnu vršeni su uglavnom iz skopljanskog krajišta (osnovanog još 1392.) koje je nadziralo sve okolne vazalne oblasti. Napadi su išli preko Zvečana koji je zauzet 1396. Napade su vodili udžbegovi ("begovi krajišnici") Ishak-beg i njegov sin Isa-beg Ishaković. Ovaj drugi 1448. (po drugima tek 1455.) osvaja tvrđavu Hodidjed i trgovište Sarajovasi ("Sarajsko polje") pod njim, u župi Vrhbosna, i tu uspostavlja svoj has ali sam nikada nije postao namesnik vilajeta Vrhbosna. Od 1457. on počinje da podiže svoje čuvene zadužbine u Sarajevu.

Bosanski sandžak nastaje 1463. nakon pogubljenja Stefana Tomaševića a za sedište mu je uzet novi grad Sarajevo. Obuhvatao je teritorije zauzete od bosanskog kralja, Pavlovića i Kovačevića, do tada osvojeni deo Hercegovine i ranije vilajete u Raškoj koji su bili has Ishak-bega (kasniji Novopazarski sandžak). Obim mu je smanjen iste godine u protivofanzivi kralja Matije Korvina. Ovde je isprva primenjen sistem subašluka a kasnije su osnovane nahije sa seraskerima. Da bi smirili nezadovoljstvo koje je kod sitnih plemića koji su prihvatili tursku vlast proizveo gubitak mnogih feudalnih prava, ali i osećajući se nesigurni od Ugara na svom novom posedu, Turci od 1465. do 1476. obnavljaju Bosansku kraljevinu u severnom delu Bosanskog sandžaka kao koridor prema Jajačkoj banovini. Ova nevelika formacija obuhvatala je oblast oko 6 gradova severno od Lašve. Na čelo joj je postavljen Matija (Radivojev) Kotromanić, renegat oženjen Turkinjom iz Stambola, sa rezidencijom u Vranduku. U ovoj oblasti nije bilo dvovlašća niti su tu delovale ikakve turske vlasti. Kako Matija nije mogao zadovoljiti bosanske vlastelinčiće on je svrgut negde pre 1471. i zamenjen Matijom Sabančićem, plemićem iz Vrhbosne. 1476. na mesto bosanskog kralja postavljen je Matija Vojsalić koji je imao nameru da ga priznaju i Ugari pa su mu iz tog razloga gradove opseli Turci. Izbavio ga je ugarski kralj ali to ujedno bi i to kraj bosanskog kraljevstva.

1470. osnovan je Hercegovački sandžak koji je proširen na račun Bosanskog. Sedište mu je u Foči. Oba sandžaka potpadaju pod rumelijskog beglerbega.

Posle osvajanja Husrev-bega osnovan je 1537. i Kliški sandžak. Ofanzivna uloga Bosanskog sandžaka tada je dodatno naglašena premeštanjem sedišta u Banja Luku 1553. gde je ostalo do 1663.

1579. osnovan je Karlovac sa namerom da se spreče upadi u Kranjsku i dalje. Kao odgovor na ovo, ali i u želji da se pojača eksploatacija podanika 1580. stvoren je Bosanski ajalet (tj. pašaluk). Prvi beglerbeg mu je Ferhat Sokolović. Osnovan je izdvajanjem Bosanskog, Hercegovačkog, Kliškog, Krčkog i Pakračkog sandžaka iz Rumelijskog a Zvorničkog i Požeškog iz Budimskog beglerbegluka. Nakon osnivanja ejaleta Bosna postaje njegova središnja oblast i matica.

Ustanci

Ustanci u Bosni i Hercegovini bili su vrlo česti. Od njih je najvažniji ustanak vojvode Grdana, s kraja 16. vijeka, u vezi s akcijom pape Klementa VIII, koji je htio pokrenuti širu borbu za oslobođenje balkanskih hrišćana.

Pred kraj 17 vijeka hrišćani Hercegovine pridružili su se, u velikom broju, mletačkoj vojsci, koja je ratovala protiv Turaka. 1697 princ Eugen Savojski, u smjelom zaletu, prodro je do Sarajeva, opljačkao ga je i odveo sobom veliki broj ljudi, dijelom kao roblje (muslimane), a dijelom kao prisilne koloniste (pravoslavne). Spomen o tom pohodu, uslijed toga, nije ostao mnogo slavan.

Opadanje turske carevine

U 18 vijeku Bosna i Hercegovina postale su periferne oblasti turskog carstva. Muslimanski redovi zbijaju se i bivaju gušći, jer se u zemlju povlače potisnuti muslimani iz Slavonije i Dalmacije. Dokaz porasle muslimanske snage pokazuje donekle njihova pobjeda nad Austrijancima kod Banje Luke 1739. Ali 18 i 19 vijek su vreme naglog opadanja turske carevine. Posrnulost središta povlačila je za sobom i opadanje pokrajina. U Bosni je počela obijest pojedinih vezira, s korupcijom i brutalnošću. 1777 objavljeno je pravo nasljedstva za spahiluke. Bosanski begovi vidjeli su opadanje i krivicu za to pripisivali su novim reformama, koje nisu tobože u muslimanskom duhu, i Osmanlijama »Turkušama«, kao da su oni nosioci pokvarenosti. Stoga su od 19 vijeka počele česte borbe bosanskog begovata za lokalnu autonomiju, za čuvanje starog reda i za isključenje Turkuša iz službe u Bosni i Hercegovini. — Od tih pokreta najznamenitiji je Husejin-bega Gradaščevića, »Zmaja od Bosne«, kapetana grada Gradačca, 1831. U vezi sa Škodra-pašom Bušatlijom on je krenuo protiv sultanove vojske i postigao je uspjehe. Ali nevješt i nadut, nije znao da se održi, i kad je 1832 krenula nova carska vojska, pomagana od hercegovačkih begova, Husejin je bio potučen i morao je da bježi iz Bosne. Potpuni slom upornog i konzervativnog bosanskog begovata dovršio je Omer-paša 1851-1852.

Hercegovački ustanak

Od druge polovine 19 vijeka učestali su ustanci raje u Bosni i Hercegovini. Razloga je za to bilo više: agrarni pritisak, koji je od obligatnog uvođenja kmetovske trećine, od 1848, bivao sve teži, nesavjesno kupljeni i mnogo podignuti porezi, neposredni primjeri oslobođenja Srbije i borba Crne Gore. — U borbama begovata s Turkušama raju su pozivale obje strane, davale joj oružje i time podizale njeno samouvjerenje. Pored toga došla je i nacionalna agitacija. Hercegovački ustanak od 1852 i 1857 pokrenuo je nesumnjivo knez Danilo. Zatim 1858. bila je Protina buna u Obudovcu. Ustanak Luke Vukalovića 1861. u vezi je s nacionalnom propagandom omladine i revolucionarnim planovima Talijana i Mađara. Posljednji veliki ustanak raje od 1875 uveo je u rat protiv Turaka Srbiju i Crnu Goru, pa domalo i Rusiju s Rumunjskom. Taj veliki rat likvidiran je Berlinskim Kongresom 1878, koji je dao Austro-Ugarskoj mandat da okupira Bosni i Hercegovinu. Austrijska je vojska na osnovu tog mandata ušla u Bosnu, ali tek poslije mnogo žrtava, naročito kod Doboja i Sarajeva, gdje je otpor spremio Hadži Lojo.

Aneksija

Austrijska uprava u Bosni trajala je 40 godina, 1878—1918. Da suzbije srpsku nacionalnu svijest, ona je s planom razvijala »bosanski« patriotizam i njegovala kult bosanske prošlosti. Sistematski je sijala mržnju između naroda, da ih, zavađene, lakše izigrava i onemogući za zajedničke akcije. 7/10 1908 proglašena je aneksija Bosne Austro-Ugarskoj. To je izazvalo proteste pravoslavnih i muslimana u Bosni, o čijoj se sudbini rješavalo bez njihovog sarađivanja. U Srbiji je uzbuđenje radi tog akta dovelo do ratne opasnosti, u ostaloj Evropi, osim Njemačke, do opšte osude.
1910 Bosna i Hercegovina dobile su ustav i svoj sabor, podijeljen po konfesijama. U strahu od Srba, vlast je preduzimala često brutalne mjere protiv srpskih društava, čak i najnevinijih (1913, za vrijeme skadarske krize, bio je obustavljen rad u svim društvima, a neka su bila potpuno zabranjena) i protiv srpske štampe. 1914. spremani su veliki vojnički manevri u Bosni i Hercegovini. Na sam Vidovdan, priređivač tih manevra, austro-ugarski prijestolonasljednik Franc Ferdinand sa suprugom, demonstrativno je priredio vožnju kroz sarajevske ulice; tom prilikom su obadvoje poginuli od revolverskih hitaca omladinca Gavrila Principa. To je dalo povod za veliki Svjetski Rat. U njemu je pravoslavni elemenat Bosne i Hercegovine trpio strahovite progone i stradanja. 3/11 1918 prestala je austrijska uprava u zemlji, a vlast je preuzelo Narodno Vijeće.

Literatura

M. Prelog, Povijest Bosne, u 3 sveska. (Prvi dio je izvod bez naučnog aparata; drugi dio. 1463 do 1878, rađen je s naučnom literaturom.) Za stariju historiju, dopada B. pod Turke, još je uvijek glavno djelo V. Klaića. Povijest Bosne (1882). (Narodna enciklopedija, V. Ćorović). Takođe vidi: Sima Đirković, Istorija srednjevekovne bosanske države, Beograd 1964. godine.