marinic.ivo: 2017

Recenzenti:

Prof Aleksandar Flašar, red.prof.

Prof. dr Milan Đ. Plavšić, red.prof.

Prof. dr Vujo Vukmirica, red.prof.

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Biblioteka Matice srpske, Novi Sad

598.1 (077.58)

Marinić Š Ivo

Ekonomske analize u građevinarstvu

Tiraž 400,

Bibliografija str.187

a) Ekonomske nauke i društvena reprodukcija

Izdavač:Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad

Štampa:”S PRINT”, Novi Sad, Bul. Vojvode Stepe133, Novi Sad

Godina izdanja: 1998.

Tiraž: 400 primeraka

Nastavno-naučno veće Fakulteta Tehničkih nauka, na 45. sednici, održanoj 4. decembra 1996. godine, donelo je Odluku o prihvatanju recenzija recenzenata prof. Aleksandra Flašara, prof. dr Milana Plavšića i prof. dr Vuje Vukmirice i odobravanju knjige Ekonomske analize u građevinarstvu, autora dr Ive Marinića, za osnovni udžbenik.

PREDGOVOR

Ekonomika je u savremenom svetu postala sastavni deo svih aspekata života. Svakog dana pojedinac, organizacija i društvo suočeni su sa problemom donošenja odluka koje imaju ekonomsku sadržinu, od toga kako iskoristiti raspoloživo vreme, raspoloživa novčana i materijalna sredstva, do izbora proizvodnog programa, angažovanja faktora proizvodnje, utvrđivanja cena, zarada, međuvalutarnih kurseva i dr.

Spoznaja o ekonomskim posledicama odluka pomaže njihovim nosiocima da, imajući u vidu uslove okruženja u kojim se te odluke realizuju, racionalizuju sadržinu, puteve, načine i metode njihove realizacije i optimiziraju ekonomske rezultate. Značajnu pomoć pri donošenju odluka pružaju opšta znanja iz ekonomike. Ona su, često puta, dovoljna za donošenje individualnih odluka sa malim stepenom rizika njihove realizacije i malim brojem parametara, kao što je, na primer, izbor robe za podmirenje svakodnevnih potreba domaćinstva. Složenije odluke, sa većim rizikom realizacije i velikim brojem relevantnih faktora za odlučivanje, zahtevaju i posebna ekonomska znanja o troškovima, cenama, angažovanju sredstava, metodama kalkulacija, utvrđivanju poslovnog uspeha i dr, kao i specifična znanja koja se odnose na uticaj tehničko-tehnoloških specifičnosti ekonomske aktivnosti na ekonomski rezultat. Usled toga razvijene su i posebne discipline ekonomike koje olakšavaju nosiocima odluka njihovu ekonomsku optimizaciju.

Knjiga Ekonomske analize u građevinarstvu obrađuje kompleks pitanja koja se odnose na ulaganja u reprodukciju, ekonomske principe reprodukcije, utvrđivanje poslovnih rezultata i planiranje u preduzeću. Svako od ovih pitanja obrađeno je i sa aspekta primene odgovarajućih metoda ekonomske analize. Pored toga, u knjizi su obrađena pitanja koja se odnose na organizovanje preduzeća, ekonomičnost investiranja u izgradnju građevinskih objekata i razvoj građevinarstva u Jugoslaviji i Srbiji.

Knjiga je nastala kao rezultat rada autora na predmetu Ekonomika građevinarstva na Građevinskom odseku Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu. Pored pomoći studentima za pripremanje i polaganje ispita, knjiga se preporučuje i nosiocima odlučivanja u građevinskim preduzećima, institucijama i stručnim organizacijama koje donose odluke značajne za građevinsku delatnost, radi pomoći u sagledavanju svih relevantnih faktora za ekonomsku optimizaciju odluka o poslovanju i njihovu realizaciju.

Autor

UVOD

Ekonomske nauke i društvena

reprodukcija

Predmet ekonomskih nauka su različita područja društvene reprodukcije, odnosno društveni karakter proizvodnje. Ekonomske nauke su deo društvenih nauka[1]. S obzirom da je proizvodnja najvažniji deo društvene aktivnosti u dosadašnjoj ljudskoj istoriji, ona je bila predmet interesovanja mislilaca od nastanka nauke. Međutim, sve do nastanka kapitalizma, kada robna proizvodnja postaje dominantan oblik privređivanja, ekonomske teorijske rasprave obuhvaćene su u okviru opšte filozofije.

Sa razvojem složenijih društvenih odnosa, izučavanje društvenog karaktera proizvodnje izdvaja se u posebnu - ekonomsku nauku. Prvi zasebni radovi iz oblasti ekonomske nauke pojavljuju se već u XVI veku, u kojim se razvija merkantilistička ekonomska doktrina, na koju se, zatim, nadovezuju fiziokrati, a u XVII veku razvija se klasična škola ekonomskih nauka koja čini osnovu razvoja ekonomske nauke u XIX i XX veku.

Savremeni razvoj ekonomske nauke orijentisan je na razvoj metodoloških i analitičkih instrumenata za upravljanjem ekonomskim razvojem na svim nivoima ekonomskog organizovanja (svetskom, regionalnom, državnom, na nivou oblasti, grana i delatnosti, na nivou preduzeća i njegovih sastavnih delova). Savremeni razvoj ekonomske nauke je, prema tome, u funkciji razvoja proizvodne snage rada, širenja mogućnosti zadovoljenja materijalnih potreba čoveka i društva, razvoja ljudskih potreba i razvoja ličnosti.

Održanje i razvoj ljudske vrste zasniva se na proizvodnji koja čini večiti proces prisvajanja, prerade i oblikovanja prirode od strane čoveka, radi zadovoljenja materijalnih uslova života pojedinca, društvenih grupa i širih zajednica. Proizvodnja je opšti uslov za razmenu materije između čoveka i prirode i večiti prirodni uslov za život ljudi. Da bi lakše ovladali prirodom, ljudi u proizvodnji stupaju u međusobne odnose i u granicama tih odnosa utiču na prirodu, to jest proizvode. Usled toga, pored tehničkog, svaka proizvodnja ima i svoj društveni karakter.

Tehnički karakter proizvodnje opredeljuje nivo razvijenosti oruđa za rad, kojim čovek deluje na predmete rada radi njihovog prilagođavanja ljudskim potrebama. Sa stanovišta konačnog rezultata proizvodnje, oba ova materijalna činioca proizvodnje ispoljavaju se kao sredstva za proizvodnju.

Društveni karakter proizvodnje opredeljuju društveni odnosi koji se uspostavljaju u svim fazama proizvodnje u širem smislu a koju čine: 1)proizvodnja u užem smislu, 2)raspodela, 3)razmena i 4)potrošnja.

Proizvodnja u užem smislu je proces proizvodne aktivnosti u kome dolazi do direktnog trošenja rada i time do objedinjavanja i uzajamnog kombinovanja materijalnih i subjektivnih činilaca proizvodnje radi prilagođavanja predmeta prirode (njihove fizičke ili hemijske strukture) ljudskim potrebama. Društveni odnosi u ovoj fazi proizvodnje rezultiraju iz tehničke i društvene podele rada.

Raspodela ostvarene materijalne proizvodnje čini nerazdvojni deo proizvodnje u širem smislu, budući da od načina raspodele ne zavisi samo nivo zadovoljenja potreba društva u celini i svih njegovih članova, već i obim buduće proizvodnje. U oblasti raspodele ispoljavaju se najbitniji društveni odnosi. Od načina raspodele zavisi sposobnost društva da širi materijalnu osnovu svog razvoja, strukturu proizvodnje, dinamiku promena te strukture, kvalitet života članova društva, društvenih grupa, klasa i društva u celini.

U fazi razmene se, posredstvom tržišta, ostvaruje razmena činilaca proizvodnje i proizvoda rada i obezbeđuje povezivanje proizvodnje i potrošnje.

Na tržištu se svi proizvodi ljudskog rada, bez obzira na njihovu materijalnu različitost, razmenjuju u određenim srazmerama. Opredmećeni ljudski rad predstavlja onu istorodnu supstancu koja sve proizvode u razmeni čini kvalitativno istim i kvantitativno samerljivim. Povezivanjem velikog broja proizvođača i potrošača u procesu razmene putem tržišta, ispoljava se društveni karakter proizvodnje. Ispod odnosa stvari u procesu razmene kriju se stvarni odnosi ljudi.

U fazi potrošnje ostvaruje se proces trošenja ili korišćenja materijalnih dobara i usluga radi zadovoljenja ljudskih potreba. U širem smislu, potrošnja obuhvata, pored lične i zajedničke potrošnje proizvoda za neposredno zadovoljenje sopstvenih i zajedničkih potreba, i proizvodnu potrošnju, odnosno trošenje proizvodnih sredstava u proizvodnom procesu.

Proizvodnja, raspodela, razmena i potrošnja su integralni delovi jednog totaliteta. Između njih se uspostavljaju snažni međusobni odnosi. U tom organskom jedinstvu, proizvodnja, raspodela, razmena i potrošnja čine proces društvene reprodukcije.

Ekonomski odnosi uspostavljaju se u svim fazama društvene reprodukcije.To su istorijski promenljivi društveni odnosi koji nastaju u vezi sa obezbeđivanjem materijalnih uslova za život ljudi (preradom predmeta iz prirode, njihovom raspodelom razmenom i potrošnjom) i zavisni su od uslova pod kojima ljudi obezbeđuju materijalna dobra za svoju egzistenciju. Razvijenost tehničke osnove proizvodnje predstavlja bitan uslov te proizvodnje i ima značajan uticaj na ekonomske odnose.

Između tehničkog i društvenog karaktera proizvodnje uspostavlja se odgovarajući međusobni odnosi koji čine jedinstvo proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa. To jedinstvo se naročito ispoljava u razvoju društva. Razvijenija tehnička osnova društva omogućuje širenje materijalne osnove proizvodnje i potpunije zadovoljenje potreba. Međutim, društveni odnosi u suštini opredeljuju razvoj potreba pojedinaca i društvenih grupa, pa time i materijalni razvoj društva. Usled toga, društveni odnosi mogu da deluju podsticajno ili ograničavajuće na razvoj tehničke osnove proizvodnje a time i na obim materijalne proizvodnje, zadovoljenje materijalnih potreba i kvalitet života čoveka.

Građevinarstvo u sistemu društvene

reprodukcije

Građevinarstvo je oblast materijalne proizvodnje u okviru društvene reprodukcije i obuhvata izgradnju, adaptaciju, rekonstrukciju i održavanje građevinskih objekata koji služe u privredne ili neprivredne svrhe.

Sadržaj građevinarstva kao oblasti materijalne proizvodnje u jugoslovenskom sistemu društvene reprodukcije definisan je Zakonom o klasifikaciji delatnosti i o registru jedinica razvrstavanja.[2]

Klasifikacija delatnosti svih ekonomskih subjekata je izvršena u 17 sektora, 18 podsektora, 60 oblasti, 222 grane 506 grupa i 609 podgrupa. Sektori su označeni slovima, dok je detaljnije grupisanje označeno brojčanim šiframa, prema kriterijumima dekadne klasifikacije. Sektori obuhvataju:

· A Poljoprivreda, lov i šumarstvo,

· B Ribarstvo,

· V Vađenje ruda i kamena,

· G Prerađivačka industrija,

· D Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom,

· Đ Građevinarstvo,

· E Trgovina na veliko i malo; opravka vozila i predmeta za ličnu potrošnju,

· Ž Hoteli i restorani,

· Z Saobraćaj, skladištenje i veze,

· I Finansijsko posredovanje,

· J Aktivnosti u vezi sa nekretninama, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti,

· K Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje,

· L Obrazovanje,

· LJ Zdravstveni i socijalni rad,

· M Ostale komunalne, društvene i lične uslužne aktivnosti,

· N Privatna lica (sa zaposlenim licima),

· NJ Eksteritorijalne organizacije i tela.

Građevinarstvo je, kao sektor Đ, oblast 45, razvrstano u grane, grupe i podgrupe delatnosti.

Šema 1. Klasifikacija delatnosti građevinarstva
Šifra delatnosti			Naziv i opis delatnosti
Grana	Grupa	Podgrupa
451			Pripremni radovi
	4511	45110	Rušenje i razbijanje objekata: zemljani radovi: · rušenje i demontaža zgrada i drugih objekata, · raščišćavanje gradilišta, · iskop, nasipanje, nivelisanje terena, iskop kanala, uklanjanje stena, miniranje i dr, · priprema zemljišta za rudarske radove, · drenažni radovi na gradilištu, poljoprivrednom ili šumskom zemljištu.
	4512	45120	Ispitivanje terena bušenjem i sondiranjem i uzimanje uzoraka radi proučavanja terena za građenje, geofizičke, geološke ili druge svrhe.
452			Izgradnja objekata ili njihovih delova i niskogradnja
	4521	45210	Grubi građevinski radovi i specifični radovi niskogradnje: · izgradnja svih vrsta zgrada, · montaža i podizanje prefabrikovanih konstrukcija na gradilištu, · izgradnja specifičnih objekata niskogradnje (mostovi, vijadukti, tuneli, podzemna železnica, cevovodi, dalekovodi, gradski elektroenergetski vodovi i objekti, objekti veza, komunalni građevinski radovi
	4522	4520	Montaža krovnih konstrukcija i pokrivanje krovova: · montaža krovnih konstrukcija, · pokrivanje krovova, · hidroizolacioni radovi.
	4523	45230	Izgradnja saobraćajnica, aerodromskih pista i sportskih terena: · izgradnja železničkih pruga, puteva, ulica i drugih saobraćajnica, biciklističkih i pešačkih staza, · izgradnja aerodromskih pista, · izgradnja stadiona, arena, bazena za plivanje, teniskih i golf terena.
	4524	45240	Izgradnja hidrograđevinskih objekata: · izgradnja vodenih puteva, operativnih površina u pristaništima i osiguranje obala, · izgradnja marina ustava, brana i nasipa.
	4525	45250	Ostali građevinski radovi, uključujući i specijalizovane radove: · specijalizovani građevinski radovi koji su zajednički za različite vrste objekata, a zahtevaju specijalno izvođenje ili opremu, · fundiranje, uključujući i pobijanje šipova, · bušenje i izgradnja crpilišta za vodu i kopanje bunara, · montaža industrijski proizvedenih čeličnih elemenata, · savijanje armature, · zidanje opekom i kamenom, · montaža i demontaža skela i radnih platformi, uključujući i rad na skelama i radnim platformama uzetim u zakup, · montaža dimnjaka i industrijskih peći.
453			Instalacioni radovi
	4531	45310	Postavljanje električnih instalacija i opreme: · postavljanje instalacija u zgradama ili drugim objektima za: · električne vodove i pribor, · liftove i pokretne stepenice, · protivpožarne alarme, · alarme i sisteme protiv provala, · kućne antene i druge vazdušne provodnike, · svetleća mesta.
	4532	45320	Izolacioni radovi: · postavljanje instalacija u zgradama ili drugim objektima za toplotnu i zvučnu izolaciju, zaštitu od vibracija i dr.
	4533	45330	Postavljanje cevnih instalacija; · postavljanje instalacija u zgradama ili drugim objektima za: · vodovodne instalacije i sanitarnu opremu, · gasne instalacije, · grejanje, ventilaciju, opremu i kanale za hlađenje ili klimatizaciju, · automatske protivpožarne vodene tuševe i dr.
	4534	45340	Ostali instalacioni radovi: · postavljanje instalacija u zgradama ili drugim objektima za osvetlenje i signalne sisteme na putevima, aerodromima, lukama i sl.
454			Malterisanje
	4541	45410	Malterisanje spoljnih i unutrašnjih površina zgrada i drugih objekata i ukrasni štuko radovi, uključujući i nanošenje odgovarajuće podloge.
	4542	45420	Ugradnja stolarije: · ugradnja vrata, prozora, okvira za vrata i prozore, kuhinjske opreme, stepenica, opreme za prodavnice, · unutrašnje dovršavanje kao što je postavljanje drvenih obloga na zidove, pomičnih pregrada i dr.
	4543	45430	Postavljanje podnih i zidnih obloga: · zidnih i podnih keramičkih, betonskih ili kamenih ploča, · parketa i drugih podnih obloga od drveta, · tapisona, gumenih, linoleumskih ili drugih plastičnih podnih pokrivača, · podnih i zidnih obloga od teraca, mermera, granita ili škriljaca, · tapeta i dr.
	4544	45440	Bojenje i zastakljivanje · unutrašnje i spoljno bojenje zgrade, · bojenje objekata niskogradnje, oznaka na putevima i prostora za parkiranje, · zastakljivanje, postavljanje ogledala i dr.
	4545	45450	Ostali završni radovi: · instalisanje bazena za plivanje, · čišćenje parom, peščanim mlazom i slični radovi na spoljnim delovima zgrade.
455	4550	45500	Iznajmljivanje opreme za izgradnju ili rušenje, sa rukovaocem.

U periodu od 1976 do 1996 godine, sve delatnosti u Jugoslaviji razvrstavane su prema Jedinstvenoj klasifikaciji delatnosti, prema kojoj su se sve organizacije sa ekonomsko-pravnim subjektivitetom razvrstavale u 14 oblasti,[3] koje su se, primenom dekadnog sistema, raščlanjivale na grane, grupe i podgrupe delatnosti.

Oblast građevinarstva, prema Jedinstvenoj klasifikaciji delatnosti, bila je rasčlanjena na tri grane i to:

· 0501 Visokogradnja;

· 0502 Niskogradnja i hidrogradnja;

0502-01 Saobraćajni objekti

0502-02 Hidrograđevinski objekti

0502-09 Ostali objekti

· 0503 Instalacioni i završni radovi;

0503-01 Instalacioni radovi

0503-02 Završni radovi

Svi raspoloživi statistički podaci o građevinarstvu za period 1976- 1995. obrađeni su prema ovoj klasifikaciji.

Osnovni podaci o građevinarstvu u SR Jugoslaviji za 1990. godinu dati su u tabeli 1.

Tabela 1. Struktura društvenog sektora građevinarstva u SR Jugoslaviji po granama i grupama delatnosti 1990. godine (u %)
Šifra delatnosti	Naziv delatnosti	Zaposleni	Osnovna sredstva Nabavna Sadašnja vrednost vrednost		Društveni proizvod

0501	Visokogradnja	52,2	35,2	37,9	44,8
0502	Niskogradnja i hidrogradnja	24,6	45,5	32,1	32,3
0502-01	Saobraćajni objekti	13,7	19,3	16,7	19,6
0502-02	Hidrograđevinski objekti	5,6	9,2	6,9	5,4
0502-09	Ostali objekti	5,3	17,0	8,5	7,3
0503	Instalacioni i završni radovi	23,2	19,3	30,0	22,9
0503-01	Instalacioni radovi	11,1	6,7	18,8	10,7
0503-02	Završni radovi	12,1	12,6	21,2	12,2
UKUPNO		100,0	100,0	100,0	100,0
Izvor podataka: SGJ-92, str.245., SZS, Beograd, 1992.

Od ukupno 199,3 hiljade zaposlenih u društvenom sektoru građevinarstva na području SR Jugoslavije 1990. godine, 103,9 hiljada radilo je u preduzećima svrstanim u granu 0501 - visokogradnja, 49,1 hiljada u grani 0502 - niskogradnja i hidrogradnja a 46,3 hiljade u grani 0503 - instalacioni i završni radovi u građevinarstvu. Preduzeća u grani 0502 - niskogradnja i hidrogradnja, imala su veće učešće u društvenom proizvodu i osnovnim sredstvima nego u broju zaposlenih, što pokazuje da je njihov bolji ekonomski rezultat od druge dve grane građevinarstva nastao kao rezultat bolje tehničke opremljenosti rada, odnosno veće vrednosti osnovnih sredstava po zaposlenom.

Izdvajanje građevinarstva u zasebnu oblast društvene reprodukcije rezultat je društvene podele rada i razvijanja različitih organizacionih oblika proizvodnje, radi povećanja proizvodne sposobnosti rada.

U nerazvijenim privredama, sa dominacijom naturalnih oblika privređivanja, izgradnja i održavanje građevinskih objekata je bila deo svakodnevnih poslova radno sposobnog stanovništva. Usled toga, period gradnje je bio veoma dug, uz velike količine utrošaka rada i materijala, a mogućnosti zadovoljenja potreba za kvalitetnim objektima, posebno za stanovanje, bile su ograničene na mali broj privilegovanih društvenih slojeva.

Sa razvojem kapitalizma, sa oslobađanjem feudalne zavisnosti i razvojem industrije, dolazi do ubrzanog razvoja gradova na bazi koncentracije industrijskih kapaciteta i radne snage, što dovodi do promene tempa i načina gradnje. Širenje tržišta uslovljava razvoj novih oblika saobraćaja i izgradnju odgovarajućih saobraćajnica (železničkih pruga, savremenih puteva, nadvožnjaka, podvožnjaka, vijadukata, tunela) i pred građevinarstvo postavlja nove zahteve koji se nisu mogli zadovoljiti tradicionalnim načinom i metodama gradnje.

Industrijska proizvodnja daje snažne podsticaje razvoju građevinarstva koji se ogledaju u razvijanju metoda industrijske proizvodnje materijala za potrebe gradnje i izdvajanjem pojedinih aktivnosti iz građevinarstva u zasebne industrijske grane. Razvijanjem proizvodnje novih mašina, uređaja i alata, industrija omogućuje povećanje tehničke opremljenosti i produktivnosti rada u građevinarstvu. U svom daljem razvoju, građevinarstvo se u sve većoj meri oslanja na primenu industrijskih metoda organizovanja celokupnog procesa gradnje, što obezbeđuje poboljšanje racionalnosti upotrebe svih faktora građevinske proizvodnje.

Međutim, specifičnosti građevinske proizvodnje u odnosu na industriju, ograničavaju mogućnosti direktne primene metoda organizovanja proizvodnje u građevinarstvu po uzoru na industriju, već zahtevaju njihovo odgovarajuće prilagođavanje specifičnim zahtevima građevinarstva. To ne znači da ekonomski efekti industrijalizacije građenja moraju biti niži u građevinarstvu nego u industriji, već samo da industrijalizacija gradnje mora biti usklađena sa specifičnostima građevinske proizvodnje a njeni ekonomski efekti će rezultirati iz stvaralačke razrade i primene metoda industrijalizacije.

Tehničko-tehnološke specifičnosti građevinarstva u odnosu na ostale oblasti društvene reprodukcije, proizilaze iz karaktera tehnološkog procesa i karakteristika finalnih proizvoda građevinarstva.

Izgradnja objekata, koja čini dominantan deo ukupne aktivnosti u građevinarstvu, odvija se na otvorenom prostoru i uz upotrebu velikih količina materijala, proizvodni proces je relativno dug i podložan je velikim uticajima sezone. Uslovi proizvodnje su u visokoj meri zavisni od osobina lokaliteta, a izgradnja na širokom geografskom prostoru zahteva stalnu dislokaciju sredstava i rada. Nepokretnost gotovih prozvoda uslovljava visok stupanj pokretljivosti faktora proizvodnje. Adaptacija, rekonstrukcija i održavanje građevinskih objekata zahteva, takođe, visok stupanj pokretljivosti rada i sredstava.

Industrijalizacija građenja odražava savremene tendencije tehničko-tehnoloških promena u građevinarstvu. Tipizacija i standardizacija elemenata za gradnju i projektovanje tipskih jedinica u strukturi građevinskih objekata, omogućuje da se proizvodnja tipskih elemenata organizuje prema principima i kriterijumima industrijske proizvodnje i na taj način poveća efikasnost značajnog dela građevinske proizvodnje.

Uticaj okruženja na poslovanje građevinarstva je, takođe, specifičan. Građevinarstvo proizvodi kapitalna dobra, dugog veka trajanja i amortizovanja. Uložena sredstva u građevinsku proizvodnju imaju nizak koeficijent obrta, pa je obim ulaganja u građevinsku proizvodnju u visokoj zavisnosti od dinamike nacionalne privrede. Visoke stope privrednog rasta uzrokuju relativno brži rast investiranja u izgradnju građevinskih objekata, dok usporavanje dinamike privrednog rasta izaziva relativno veće usporavanje investiranja u izgradnju građevinskih objekata, što je posledica delovanja multiplikatora na bazi visoke zavisnosti građevinske proizvodnje od proizvodnje u drugim sektorima.

Specifičnosti građevinske proizvodnje u odnosu na ostale oblasti materijalne proizvodnje zahtevaju primenu, pored opštih, i posebne metode istraživanja i analize ekonomskih pojava i procesa u građevinarstvu.

Predmet i sadržaj ekonomike

građevinarstva

Ekonomika građevinarstva je posebna disciplina ekonomike koja se bavi izučavanjem delovanja ekonomskih zakonitosti na reprodukciju u građevinarstvu kao tehničko-tehnološki, organizaciono i društveno specifične oblasti društvene reprodukcije, s ciljem da se obezbedi najpovoljnije korišćenje ograničenih resursa (faktora proizvodnje) sa stanovišta efekata (finalne proizvodnje) građevinarstva.

Osnovna područja istraživanja ekonomike građevinarstva mogu se podeliti u dve osnovne grupe:

· istraživanje ekonomskih uslova i rezultata poslovanja građevinskih preduzeća;

· istraživanje ekonomskih uslova i rezultata delatnosti građevinarstva, kao dela društvene reprodukcije.

Građevinska proizvodnja se ostvaruje kroz određene organizacione oblike subjekata proizvodnje. Način organizovanja subjekata proizvodnje zavisi od vrste i karaktera proizvodnje, njenog tehničko-tehnološkog nivoa, ali i od ekonomskog i društvenog sistema zemlje. Ekonomika građevinarstva obuhvata i istraživanje ekonomskih uslova u kojim posluju ekonomski subjekti, radi utvrđivanja takve kombinacije faktora proizvodnje u okviru koje će se ostvariti najpovoljniji odnos između njihovog angažovanja i trošenja u proizvodnji i ekonomskih rezultata te proizvodnje. Sameravanjem odnosa između troškova i rezultata proizvodnje, ekonomika građevinarstva pruža osnovne informacije za tehničko-tehnološke promene u proizvodnji kao i za promene strukture proizvodnje u skladu sa ekonomskim uslovima koji se najcelovitije ispoljavaju na tržištu. Ekonomika građevinskih preduzeća, prema tome, prati celokupan proces reprodukcije u građevinskoj organizaciji koji obuhvata:

· transformaciju novčanog oblika vrednosti u robni, radi obezbeđivanja svih potrebnih faktora proizvodnje na tržištu;

· kombinovanje faktora proizvodnje i njihovo organsko spajanje (tok procesa proizvodnje);

· transformaciju robnog u novčani oblik vrednosti rezultata proizvodnje na tržištu.

Građevinarstvo je deo društvene reprodukcije. Proizvodnja građevinarstva ima svoje specifičnosti, pa se opšti ekonomski uslovi društvene reprodukcije odražavaju na specifičan način na reprodukciju u građevinarstvu. Usled toga, istraživanje delovanja privrednog sistema i ekonomske politike na razvoj građevinarstva, čini sastavni deo ekonomike građevinarstva.

Sistematsko i kontinuirano praćenje celokupnog procesa reprodukcije u građevinarstvu predstavlja osnov za istraživanje najpovoljnijih uslova pribavljanja faktora proizvodnje na tržištu, za izbor najpovoljnijeg kombinovanja faktora proizvodnje (tehničko-tehnološkog rešenja) i uslova realizacije rezultata proizvodnje na tržištu. U tom cilju razvijaju se metode istraživanja u ekonomici građevinarstva, koje se zasnivaju na primeni naučnih saznanja opšte ekonomske teorije i naučne spoznaje tehničko-tehnoloških uslova građevinske proizvodnje.

U istraživanju ekonomskih pojava, odnosa i međuzavisnosti u procesu reprodukcije, ekonomskih rezultata i mogućnosti razvoja građevinarstva, ekonomika građevinarstva se koristi metodama i rezultatima naučnih i stručnih saznanja brojnih naučnih disciplina. Rezultati istraživanja ekonomike građevinarstva se, s druge strane, koriste u drugim naučnim disciplinama i strukama, s ciljem da se odgovarajućim promenama u procesu reprodukcije u građevinarstvu poboljšaju njegove performanse, smanje inputi i poboljšaju outputi sistema građevinske proizvodnje.

Ekonomika građevinarstva polazi od naučnih saznanja koja pružaju druge ekonomske discipline a posebno politička ekonomija, ekonomika nacionalne privrede, ekonomika preduzeća i od delovanja ekonomskih zakonitosti u procesu reprodukcije u građevinarstvu, na čijim osnovama razvija kategorijalni aparat i metode istraživanja. Osnovne informacije za potrebe istraživanja ekonomskih pojava i procesa u građevinarstvu, ekonomika građevinarstva crpi iz informacionog sistema zemlje, u okviru koga se, na jedinstven način (u pogledu sadržaja i vremena) obezbeđuje priprema, prikupljanje, sređivanje i obrada određenih podataka. Usled toga, svaka jedinica u sistemu obezbeđuje minimum informacija neophodnih za analizu njenog funkcionisanja i analizu funkcionisanja na nivou podsistema (oblasi, grane, regiona) i sistema narodne privrede. Međutim, istraživanje celine procesa reprodukcije u građevinarstvu, zahteva korišćenje opštih i posebnih znanja iz oblasti matematike, statistike, operacionih istraživanja, teorije organizacije, urbanističkog, arhitektonskog i građevinskog projektovanja i tehnologije građenja. Ekonomika građevinarstva sve više gubi obeležja autonomne naučne discipline, razvijajući se u interdisciplinarnu naučnu oblast, u okviru koje je potrebno obezbediti saradnju specijalista različitih struka, radi rešavanja sve složenijih pitanja građevinske proizvodnje.

Metode ekonomskih istraživanja

i analize građevinarstva

Metode ekonomskih istraživanja i anlize građevinarstva razvile su se na osnovu potreba za praktičnim rešavanjem određenih problema građevinske proizvodnje. Brojnost i složenost problema građevinske proizvodnje zahtevala je razvijanje sve složenijih metoda, koje omogućuju nalaženje celovitijih odgovora i izbor akcija za njihovo efikasno rešavanje.

U razvijanju metoda ekonomskih istraživanja i analize, pored opšte ekonomske teorije i ekonomike preduzeća, koriste se saznanja i iz drugih naučnih oblasti i disciplina: evidencije, knjigovodstva i statistike, matematike, teorije organizacije, operacionih istraživanja, tehnologije građevinske proizvodnje i dr.

Metode ekonomskih istraživanja građevinarstva mogu se podeliti u dve osnovne skupine:

· metode istraživanja građevinskih preduzeća (mikro aspekt);

· metode istraživanja delatnosti građevinarstva (makro aspekt).

Razlikovanje ovih osnovnih skupina metoda ekonomskih istraživanja građevinarstva je bitno zbog različitog ispoljavanja ekonomskih zakonitosti na svakom od ova dva nivoa posmatranja.

Metode ekonomskih istraživanja građevinskih preduzeća kao ekonomko-organizacionih sistema zasnivaju se na informacijama o ulazu u sistem, strukturi sistema i njegovom funkcionisanju, izlazu iz sistema i uslovima u okruženju koji su bitni za njegovo funkcionisanje, i omogućuju da se utvrde relevantni parametri sistema, kriterijumi i metodi za njihovo poboljšanje u skladu sa zahtevima optimizacije sistema. U skladu s tim, osnovna područja analize poslovanja preduzeća su sledeća:

· strukture preduzeća kao sistema,

· veze i odnosi između elemenata sistema;

· dinamika sistema;

· optimizacija inputa;

· optimizacija rezultata funkcionisanja sistema;

· optimizacija obima proizvodnje;

· uticaj okruženja (tržišta) na funkcionisanje i dinamiku sistema (odnos ponude i tražnje, nivo i odnosi cena, monetarni faktori, fiskalni faktori i dr.).

Građevinsko preduzeće kao ekonomski organizacioni sistem, za razliku od preduzeća u drugim oblastima društvene reprodukcije odlikuje struktura koja je proizvod tehničko-tehnoloških uslova i zahteva proizvodnje. Na tim specifičnim uslovima uspostavljaju se se relacije i odnosi između elemenata sistema i sistema sa okruženjem, funkcionisanje i dinamika. Optimizacija inputa, outputa i rezultata zasnovana je na delovanju opštih ekonomskih zakona i principa ali i specifičnih tehničko-tehnoloških uslova građevinske proizvodnje.

Metode ekonomskih istraživanja građevinske delatnosti kao dela društvene reprodukcije, prilagođene su sagledavanju mesta i uloge građevinarstva u strukturi privrede, uslova njenog razvoja koji proizilaze iz delovanja ekonomske politike, privredne konjukture, opšteg nivoa tehničko-tehnološke i privredne razvijenosti i dr. U ekonomskim istraživanjima građevinarstva kao dela društvene reprodukcije koriste se dve osnovne grupe metoda i to:

· metode istraživanja strukture;

· metode istraživanja dinamike.

Metode istraživanja strukture omogućuju da se utvrde oblici i intenzitet veza građevinarstva sa ostalim delovima privrede. S obzirom da se proizvodnja u građevinarstvu zasniva na potrošnji mnogobrojnih reprodukcionih materijala iz drugih sektora i da je uslovljena kupovinom od strane korisnika iz svih sektora ekonomske strukture, od oblika i intenziteta veza građevinarstva sa ostalim sektorima ekonomske strukture zavisiće struktura i dinamika građevinske proizvodnje u određenom periodu. Usled toga, istraživanje strukture je veoma važno za vođenje odgovarajuće ekonomske i razvojne politike i uspostavljanje takvih odnosa u strukturi koji će omogućavati optimalno korišćenje kapaciteta i smanjivanje troškova po jedinici proizvoda.

Metode istraživanja dinamike zasnivaju se na činjenici da je rast uvek posledica delovanja određenih faktora. Promenom veličine ili načina delovanja pojedinih faktora, obezbeđuje se odgovarajuća dinamika rasta.

Opšti matematički izraz za istraživanje faktora privredne dinamike je sledeći:

y = f(x,v,z,...),

pri čemu je zavisno promenljiva (y) agregatni pokazatelj privrednih rezultata a nezavisno promenljive (x,v,z,...) su faktori tih rezultata.

[1] Etimološko značenje pojma ekonomika vodi poreklo od grčke složenice oikonomija, sastavljene od izraza oikos (kuća, gazdinstvo) i nomos (pravilo, red, zakon). U svom izvornom značenju oikonomija, odnosno ekonomija označava pravila o radu u gazdinstvu, veštinu upravljanja gazdinstvom (Ksenofon) ili veštinu pribavljanja dobara potrebnih za život i korisnih za kuću i državu (Aristotel).

[2] Službeni list Savezne Republike Jugoslavije br 32/1996

[3] Oblasti su sledeće: 01 Industrija i rudarstvo; 02 Poljoprivreda i ribarstvo; 03 Šumarstvo; 04 Vodoprivreda; 05 Gra|evinarstvo; 06 Saobraćaj i veze; 07 Trgovina; 08 Ugostiteljstvo i turizam; 09 Zanatstvo i lične usluge; 10 Stambeno-komunalne delatnosti, ure|enje naselja i prostora; 11 Finansijske, tehničke i poslovne usluge; 12 Obrazovanje, nauka, kultura i informacije; 13 Zdravstvo i socijalna zaštita; 14 Društveno-političke zajednice, interesne zajednice i društveno-političke organizacije.

Glava I

ORGANIZACIONI SISTEMI U PRIVREDI

Struktura, ciljevi i funkcionisanje

organizacionih sistema

Proizvodnja i promet upotrebnih vrednosti, kao deo društvene reprodukcije, ostvaruje se u okviru organizacionih sistema.

U teorijskom smislu organizacioni sistemi su proizvod kombinacije prirodnih i tehničkih elemenata radi ostvarivanja određenih ciljeva. Način kombinacije elemenata, njihovi međusobni odnosi, kao i odnosi sistema i okruženja, zasnivaju se na prirodnim, tehničkim i društvenim zakonima i principima.

Organizacioni sistemi su otvoreni i dinamički. Promene u okruženju, kao i promene u strukturi sistema, uslovljavaju promene načina funkcionisanja sistema, odnosno dinamičko prilagođavanje novim ciljevima, uslovima i kapacitetima resursa.

Organizacioni sistemi u reprodukciji nastaju udruživanjem kapitala u vidu slobodnih novčanih sredstava ili drugih oblika imovine, radi ostvarivanja dobiti na uloženi kapital, njegovim angažovanjem u proizvodnji ili prometu i realizacijom ostvarene proizvodnje ili usluga na tržištu.

Funkcionisanje organizacionog sistema u reprodukciji se sastoji u promenama njegovih komponenti, odnosno u njihovom kretanju, prelaženju iz jednog oblika ili stanja u drugo, odnosno u pretvaranju jednih oblika materije i energije u nove oblike ili stanja, sa novom upotrebnom vrednošću i vrednošću.

Organizacioni sistemi u reprodukciji su organski deo privrede zemlje kao sistema višeg nivoa, koja, ujedno, čini njihovo neposredno okruženje. Kao deo svetskog privrednog sistema, privreda zemlje je, neposredno, pod uticajem stanja i promena svetske privrede, čiji se efekti prenose na organizacione sisteme u njenoj strukturi. U zavisnosti od koncepcije funkcionisanja privrede zemlje, ostvaruje se veći ili manji neposredni uticaj svetske privrede na organizacione sisteme u njenoj strukturi.

Osnovni ciljevi organizacionih sistema u reprodukciji, prema njihovoj hijerarhiji su:

· obezbeđenje proste reprodukcije (očuvanje prenetih vrednosti sredstava i rada u svakom proizvodnom ciklusu);

· obezbeđenje proširene reprodukcije (stalno povećanje vrednosti sredstava i rada na bazi dodatnog angažovanja kapitala);

· obezbeđenje tehničko-tehnoloških unapređenja reprodukcije i na tim osnovama poboljšanje ekonomskih rezultata reprodukcije (produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti).

Prosta reprodukcija obezbeđuje životni minimum organizacionog sistema u privredi, pa, usled toga, predstavlja minimum cilja. Ukoliko se ne realizuje ovaj minimum dolazi do stečaja, prestanka funkcionisanja, odnosno likvidacije organizacionog sistema.

Proširena reprodukcija obezbeđuje se stalnim uvećanjem obima proizvodnje na bazi dodatnog angažovanja kapitala. Primenom odgovarajućih postupaka se, u okviru date kombinacije elemenata sistema, postiže veći stepen iskorišćenosti kapitala i povoljniji odnosi između ulaganja i rezultata.

Progres organizacionog sistema u reprodukciji zasniva se na promenama njegove strukture na bazi primene nove tehnologije, novih metoda organizovanja, nastupanja na novim tržištima, odnosno tehničko-tehnološkog progresa, čiji je sintetički rezultat poboljšanje ekonomskih rezultata reprodukcije.

Organizacioni sistemi nastaju u svim oblastima reprodukcije, na osnovama nezadovoljene tražnje. Zadovoljenje tražnje je osnova aktivnosti organizacionog sistema u reprodukciji putem koje realizuje sopstvene ciljeve. Tržište emituje informacije o tražnji, na bazi kojih organizacioni sistem prilagođava sopstvenu strukturu, da bi zadovoljio tražnju uz minimalne napore i time najpotpunije zadovoljio sopstvene ciljeve. Strategija razvoja organizacionih sistema u reprodukciji se, prema tome, zasniva na stalnoj težnji da se najpovoljniji ekonomski rezultati ostvare sa najmanjom vrednošću angažovanih faktora proizvodnje i troškova.

Organizacioni sistemi u reprodukciji obuhvataju različite tipove organizovanja u okviru društvene reprodukcije. Najopštiji izraz kojim se označava organizacioni sistem u privredi je preduzeće. Njime su obuhvaćene različite forme i modaliteti organizovanja i funkcionisanja. U upotrebi su pojmovi kojim se želi naglasiti specifičan karakter organizacionih sistema u reprodukciji, kao što je karakter svojine, način raspodele dobiti, način upravljanja i dr.

Pojam preduzeće nastao je u uslovima nastajanja kapitalističkih produkcionih odnosa a u svom prvobitnom smislu označavao je njegove osnovne atribute iz tog perioda: privatno vlasništvo i inicijativu preduzetnika. Sa promenama osnovnih atributa preduzeća, organizacionih oblika, načina upravljanja i odlučivanja, udruživanja u velike proizvodne i prometne sisteme koja često prelaze okvire jedne države, evoluirala je sadržina pojma preduzeće. U svom savremenom značenju preduzeće je organizacioni sistem u okviru društvene reprodukcije koje svojim funkcionisanjem stvara nove upotrebne i prometne vrednosti i realizuje ih na tržištu.

Bitni elementi preduzeća su:

· zaposleni u preduzeću, u čijoj se strukturi uspostavlja kvantitativna i kvalitativna usklađenost između vrsta i stepena kvalifikovanosti u odnosu na ciljeve, zadatke i sredstva;

· sredstva za proizvodnju (ili promet), među kojim se uspostavlja kvantitativna i vremenska usklađenost u odnosu na ciljeve, zadatke i strukturu zaposlenih;

· organizacija, kao konkretni pojavni oblik preduzeća, zasnovana na tržišnim uslovima reprodukcije, naučno-tehničkom progresu i ekonomskim principima reprodukcije.

Funkcije u preduzeću

Funkcije u preduzeću čini sistem aktivnosti koje su međusobno povezane i usmerene ka realizaciji ciljeva preduzeća. Kao proizvod društvenih odnosa u proizvodnji, u tržišno orijentisanim preduzećima, realizuje se pet osnovnih funkcija - upravljanje, organizovanje, rukovođenje, izvršavanje i kontrolisanje - kojim se uspostavljaju odgovarajuće relacije između ciljeva i zadataka, u skladu sa tržišnim uslovima.

Upravljanje u preduzeću zasniva se na utvrđivanju i sprovođenju poslovne strategije i poslovne politike.

Svojom poslovnom strategijom, preduzeće se orijentiše na dugi rok za proizvodnju u određenoj delatnosti, investira u sredstva za proizvodnju, obrazovanje i stručno osposobljavanje kolektiva i formira osnovnu proizvodnu strukturu. Dugoročne prognoze (ekonomskog, tehnološkog i društvenog razvoja) čine osnove poslovne strategije preduzeća, čiji je osnovni instrument plan razvoja preduzeća.

Realizacija poslovne strategije obezbeđuje se utvrđivanjem i sprovođenjem poslovne politike, koju čini skup mera koje preduzimaju organi upravljanja preduzeća radi definisanja ciljeva, uslova za njihovo ostvarivanje, tehnike korišćenja uslova i metoda organizovanja aktivnosti. Merama poslovne politike usmerava se dinamika poslovnog sistema u celini prema njegovim ciljevima i ostvarivanje pojedinih funkcija kao podsistema u okviru preduzeća kao poslovnog sistema. Njima se usmerava dinamika poslovnog sistema u celini prema njegovim krajnjim ciljevima (npr. ostvarivanje projektovane stope dobiti, investiranja u proširenje kapaciteta, tehnološke promene i dr.) i usmerava ponašanje pojedinih elemenata (delova) i funkcija poslovnog sistema. Usmeravanje ponašanja elemenata i funkcija poslovnog sistema obezbeđuje se njegovim organizovanjem.

Organizovanjem se uspostavlja spajanje elemenata (delova) poslovnog sistema u funkcionalnu celinu, u skladu sa zahtevima koji proizilaze iz ciljeva poslovnog sistema. Organizuju se zaposleni i sredstva u funkciji ostvarivanja toka reprodukcije na bazi minimalnih ekonomskih inputa i maksimalnih ekonomskih outputa. Budući da je poslovni sistem dinamički, praćenje rezultata funkcionisanja zasniva se na organizovanju informacionog sistema, a na njegovim rezultatima organizovanje projektovanja i razvoja poslovnog sistema, odnosno njegovo transponovanje u novo stanje i nove dinamičke performanse. Organizovanje je, dakle, stalna funkcija poslovnog sistema, pa zbog toga i sama podložna promenama koje se zasnivaju na kvalitativnim promenama poslovnog sistema.

Organizovanje preduzeća kao poslovnog sistema obuhvata preduzimanje svih neophodnih aktivnosti za ostvarivanje svih funkcija poslovnog sistema u skladu sa ciljevima, na bazi određenih resursa (zaposlenih i sredslava) i uslova okruženja.

Ciljevi preduzeća koji se određuju na bazi zahteva okruženja (tržišta, društva, države) i mogućnosti preduzeća da ispuni te zahteve, predstavljaju realne okvire upravljanja preduzećem. Organizovanje upravljanja obuhvata utvrđivanje organa upravljanja, sastava, postupaka izbora, procedure odlučivanja, načina sprovođenja odluka i kontrole sprovođenja, kao i metode, postupke i obaveze u pripremi relevantnih informacija i dokumentacije za odlučivanje, u skladu sa uslovima i ograničenjima u okruženju i preduzeću.

Ciljevi preduzeća se ostvaruju kao rezultat funkcionisanja poslovnog sistema. Organizovanjem tehnologije rada, planiranjem i obezbeđivanjem osnovnih komponenti tehnološkog procesa, realizacije (prodaje) i kontrole procesa i rezultata, stvaraju se neophodni uslovi za postizanje određenih rezultata i ostvarivanje ciljeva preduzeća. Organizovanjem se uspostavljaju optimalna rešenja tehnologije rada, snabdevanja i realizacije u okviru unapred poznatih kriterijuma i ograničenja. S obzirom da su kriterijumi i ograničenja funkcionisanja poslovnog sistema promenljivi i nestabilni, prvenstveno zbog promena u okruženju, organizovanje složenih poslovnih sistema zasniva se na rezultatima prethodnih istraživanja kriterijuma i ograničenja funkcionisanja.

Organizovanje tehnologije rada preduzeća obuhvata:

· utvrđivanje poslova, odnosno radnih mesta na kojim se izvršava jedan parcijalni zadatak;

· utvrđivanje organizacionih celina (odelenja) u kojim se izvršava veći broj stalnih parcijalnih zadataka;

· utvrđivanje jedinstvenih tehnoloških celina u kojim se ostvaruje proizvodnja kompletnog proizvoda ili samostalnih tehničkih sklopova proizvoda ili vrše proizvodne usluge, a koje su sastavljene od proizvodnih radnih mesta i proizvodnih odelenja;

· utvrđivanje jedinstvenih funkcionalnih celina u kojim se ostvaruje celina kompleksne funkcije preduzeća (komercijalna, finansijska, proizvodna, kontrolna), a koje su sastavljene od većeg broja nižih organizacionih celina.

Elemente radnog mesta čine:

· radnik;

· prostor za rad;

· oruđe za rad (mašina, postrojenje);

· predmeti rada;

· dokumentacija.

Radnik treba da je sposoban za rad, u skladu sa vrstom i složenišću posla, odgovornošću i karakterom radnih operacija koje treba da obavi. Pod sposobnošću za rad podrazumeva se psihičko i fizičko zdravlje, obrazovanje i stručna osposobljenost, odnosno znanje i umešnost za obavljanje određenih poslova.

Prostor za rad treba da je tako uređen da omogućuje obavljanje poslova, odnosno zadataka, bez nepovoljnih uticaja na psihofizičku sposobnost radnika, uz mogućnost nesmetanog toka tehnološkog procesa, u okviru koga konkretno radno mesto čini njegov sastavni deo. Raspored sadržaja u prostoru treba da je takav da isključuje nepotrebne radnje u toku radnog procesa.

Oruđa za rad treba da zadovoljavaju zahteve radnog procesa, da su u ispravnom stanju, te da omogućuju kontinuirani tok radnog procesa. Njihovim pravilnom održavanjem eliminišu se kvarovi, lomovi i obezbeđuje najpovoljniji radni učinak.

Predmeti rada obuhvataju količine reprodukcionih materijala (osnovnih i pomoćnih) potrebne za nesmetani tok procesa rada. Obezbeđuju se ravnomernim snabdevanjem radnog mesta iz magacina.

Dokumentacija sadrži skice, crteže, uputstva i objašnjenja potrebna za obavljanje poslova i zadataka. Stepen razrade zadataka zavisiće od vrste i složenosti poslova.

Integrisanje radnih mesta u jedinstvenu organizacionu, tehnološku i ekonomsku celinu obezbeđuje se njihovim razvrstavanjem u organizacione celine i planskom realizacijom toka tehnološkog procesa.

Rukovođenjem se obezbeđuje jedinstvo akcija i ostvarivanje ciljeva preduzeća. Rukovođenje obuhvata:

· poveravanje (raspored) zadataka izvršiocima, određivanje vremena i načina izvršenja zadataka;

· koordinaciju rada izvršilaca i njihovo usmeravanje radi ostvarivanja zajedničkog cilja;

· kontrolisanje izvršavanja poverenih zadataka.

Rukovođenje je izvršni deo upravljačke funkcije, budući da se njime obezbeđuje ostvarivanje ciljeva preduzeća, a rukovodilac nosilac izvršnog dela upravljačke funkcije.

Rukovođenjem se prekrivaju sve upravljačke aktivnosti. Posredstvom rukovodilaca se hijerarhijski prenose sve upravljačke poruke na izvršna radna mesta i sve informacije od izvršnih radnih mesta do organa upravljanja.

Izvršavanjem se ispunjavaju zadaci određeni rukovođenjem, ostvaruju rezultati predviđeni organizovanjem i postižu ciljevi preduzeća. U okviru izvršne funkcije ostvaruje se:

· rukovanje predmetima rada;

· rukovanje sredstvima za rad;

· ekonomija rada, sredstava i vremena;

· lična zaštita;

· samokontrola.

Na osnovu informacija o izvršavanju proverava se (kontroliše) dinamika i ekonomika izvršavanja i preduzimaju odgovarajuće mere, u cilju poboljšanja rezultata.

Šema 2. Organizaciona struktura građevinskog

preduzeća

Međuzavisnost funkcija, resursa

i aktivnosti preduzeća

Između funkcija, resursa i aktivnosti uspostavlja se odgovarajuća zavisnost, u skladu sa ciljevima preduzeća.

Upravljanjem se ostvaruje kontinuirano prilagođavanje poslovnog sistema spoljnim i unutrašnjim zahtevima, radi optimizacije rezultata u skladu sa ciljevima. Upravljačke odluke su osnove organizovanja, iz koga proizilazi struktura rukovođenja, izvršavanja i kontrole procesa i rezultata.

Organizovanjem se obezbeđuje korišćenje radnih potencijala preduzeća, proizvodnih kapaciteta sredstava za rad, odgovarajuće snabdevanje toka proizvodnje predmetima rada i drugim materijalnim elementima u okviru eksternih uslova proizvodnje i u skladu sa poslovnom strategijom i poslovnom politikom preduzeća.

Organizovanje faktora proizvodnje zasniva se na uspostavljanju hijerarhijske organizacije aktivnosti kojim se obezbeđuje funkcionisanje preduzeća kao celine, njegovih pojedinih delova, ostvarivanje ciljnih rezultata i kontrola tog ostvarivanja u okviru eksternih uslova poslovanja.

Funkcionisanjem organizacije ostvaruje se tok reprodukcije, stvaranje novih upotrebnih vrednosti i nove vrednosti. Tok reprodukcije podrazumeva nabavke, skladištenje i snabdevanje reprodukcionim materijalima, tehnološki tok proizvodnje, prodaju gotovih proizvoda, finansiranje zaliha i utrošaka i stvaranje opštih uslova za funkcionisanje preduzeća u okruženju.

Praćenje toka reprodukcije u svim njegovim fazama, ostvarivanje funkcija i aktivnosti, obezbeđuje se u okviru informacionog sistema, na bazi informacija o tokovima faktora proizvodnje, njihovih utrošaka, troškova, proizvodnih i finansijskih rezultata. Informacioni sistem obezbeđuje spoznaju o stupnju efikasnosti sistema, problemima njegovog funkcionisanja i mogućnostima poboljšanja funkcionisanja, proizvodnih i finansijskih rezultata. Na tim osnovama obezbeđuje se projektovanje buduće strukture preduzeća i razvoj njegovih funkcija u skladu sa mogućnostima koje su produkt internih i eksternih uslova poslovanja.

Šema 3. Međuzavisnost funkcija, resursa

i aktivnosti preduzeća

Organizacioni oblici preduzeća

u zemljama tržišne privrede

U zemljama tržišne privrede[1] su organizacioni oblici preduzeća veoma razuđeni a zavisni su od veličine kapitala, oblika svojine nad kapitalom, načina upravljanja preduzećem, tržišta na kome su prisutne članice ili delovi preduzeća (nacionalno ili multinacionalno tržište) i drugih činilaca.

Inokosno preduzeće koje je predstavljalo dominantan oblik kapitalističkog preduzeća u ranoj i srednjoj fazi razvoja kapitalističkih zemalja, javlja se u delatnostima u kojim je njegova veličina limitirana objektivnim faktorima, zbog kojih bi bilo ekonomski neopravdano i neracionalno veće ulaganje kapitala. To je, po pravilu, proizvodnja orijentisana na lokalno tržište (npr. zanatske usluge, proizvodnja za mali broj potrošača i sl.), zasnovana na ličnom radu vlasnika kapitala i članova njegove porodice ili malog broja zaposlenih radnika izvan porodičnog kruga. Vlasnik kapitala garantuje za poslovanje preduzeća celokupnom svojom imovinom ili uloženom imovinom u preduzeće.

Partnerska preduzeća posluju na istim principima kao i inokosna preduzeća, s tim što se kapital preduzeća formira udruživanjem imovine dva ili više partnera.

Korporacija ili akcionarsko društvo (kompanija) je najrasprostranjeniji organizacioni oblik preduzeća u zemljama tržišne privrede. Korporacija je jedna organizaciona celina koja raspolaže sa zajedničkim fondovima, stalnim kapitalom i koncentracijom upravljanja. Može biti privatna i javna, zavisno od toga u kojoj je meri zastupljen privatni ili javni interes u ciljevima i načinu funkcionisanja korporacija. Privatne korporacije su zastupljene u različitim oblastima proizvodnje a javne u delatnostima u kojim je naglašen javni interes (kao što su školstvo, zdravstvo, komunalne delatnosti i sl.).

Sa stanovišta ciljeva, korporacije mogu biti profitne ili neprofitne. Profitne korporacije utvrđuju visinu ostvarenog profita u određenom periodu (najčešće za godinu dana) i odlučuju o načinu njegove raspodele na vlasnike kapitala. Neprofitne korporacije imaju za cilj ostvarivanje određene delatnosti (najčešće su to uslužne delatnosti) radi zadovoljenja određenih potreba (npr. u oblasti obrazovanja, sporta, rekreacije, socijalnih službi i sl.).

Složeni oblici preduzeća nastaju udruživanjem dve ili više kompanija i na bazi kupovine akcija drugih kompanija. Kupovinom kontrolnog paketa akcija jedna kompanija ostvaruje kontrolu nad poslovanjem druge kompanije. S obzirom da se se akcionarski kapital kompanija sastoji od velikog broja akcija koje su vlasništvo velikog broja akcionara, kupovinom relativno malog dela akcija moguće je ostvariti dominaciju u upravljanju kompanijom. Prema američkim izvorima, kontrolni paket akcija koji obezbeđuje njihovom vlasniku dominantnu poziciju u upravljanju kompanijom ne prelazi jednu petinu ukupne nominalne vrednosti akcionarskog društva.

Merdžeri i konsolidacije, kao organizacioni oblici kapitalističkih preduzeća, nastaju spajanjem (integracijom) dve ili više korporacija. Spajanjem u formu merdžera, jedna korporacija apsorbuje drugu korporaciju, dok se u formi konsolidacije dve ili više korporacija organizuje u novu (konsolidovanu) korporaciju.

Konglomerati predstavljaju specifični organizacioni oblik kapitalističkih preduzeća, u kojim su objedinjene različite privredne aktivnosti između kojih nema odgovarajuće sličnosti (u pogledu tehnologije proizvodnje, njene organizacije i namene proizvoda ili usluga). Smisao ovakvog objedinjavanja delatnosti u okviru jedinstvenog preduzeća sastoji se u mogućnosti kompenzacije gubitaka u drugim delatnostima, odnosno u održavanju stabilne finansijske ravnoteže.

Multinacionalna preduzeća nastala su proširivanjem aktivnosti nacionalnih preduzeća na tržištima izvan domicilne države, putem svojih filijala u tim državama. U osnovi postoje dva tipa multinacionalnih preduzeća: prvi tip su nacionalna preduzeća koja obavljaju aktivnosti izvan države u kojoj se nalazi uprava preduzeća, a drugi tip su multinacionalna preduzeća čiji su vlasnici iz različitih država, pa njihova imovina (aktiva) potiče iz različitih država.

Organizaciona struktura multinacionalnih preduzeća je različita, usled uticaja nacionalnih zakonodavstava zemalja u kojim posluju na oblike njihovog organizovanja.

Koncern je organizacioni oblik u koji se udružuju preduzeća, zadržavajući svoju pravnu samostalnost, radi zajedničke nabavke sirovina i materijala, zajedničke prodaje, istraživanja tržišta, ekonomske propagande, naučno-istraživačkog rada i dr. Udruživanjem u koncern formira se lanac preduzeća koja su međusobno zavisna i kontrolisana.

Kartel je monopolistička interesna zajednica u koju se udružuju preduzeća na osnovu ugovora, zadržavajući svoju pravnu samostalnost. To je legalna organizaciona forma u kapitalističkim zemljama, koja deluje u okviru zakonodavstva tih zemalja, u cilju stvaranja izvesnih pogodnosti svojim članicama na određenom tržištu. Najpoznatiji su sledeći vidovi delovanja u okviru katrela:

· sporazumevanje o cenama;

· sporazumevanje o geografskoj podeli tržišta;

· sporazumevanje o kvotama proizvodnje.

Principi organizovanja i delovanja kartela suprotni su principima slobodnog tržišta, pa se zakonodavstvom većeg broja zemalja omogućava njihovo delovanje samo u određenim specifičnim slučajevima kao što je npr. odbrana manjih preduzeća od nelojalne konkurencije velikih kompanija, zaštita interesa nacionalne privrede na međunarodnom tržištu i dr.

Trust je oblik monopolističkog udruženja u kome udružena preduzeća zadržavaju pravnu samostalnost a faktički se nalaze pod zajedničkim operativnim rukovodstvom i podčinjena su jedinstvenoj upravi. U određivanju cena trustovi se, najčešće, rukovode prosečnom rentabilnošću članica trusta, što im omogućava da vrše kompenzaciju viših troškova pojedinih preduzeća, putem jedinstvenog akumulacionog fonda koji se formira od ekstra zarada uspešnih preduzeća. Delovanje trusta je, takođe, ograničeno zakonodavstvom u zemljama tržišne privrede.

Sindikat je monopolsko udruženje u kome preduzeća zadržavaju proizvodnu samostalnost a poslove iz oblasti prometne funkcije poveravaju zajedničkoj službi. Sindikat ostvaruje svoje funkcije utvrđivanjem cena, uslova prodaje i podelom tržišta između svojih članica.

Organizacioni oblici preduzeća

u Jugoslaviji

Organizacioni oblici preduzeća u Jugoslaviji zasnivali su se na karakteru društveno-ekonomskog sistema a njihova evolucija zasnivala se na promenama odnosa u društveno-ekonomskom sistemu.

Perod centralno-planskog privređivanja

Nakon završetka drugog svetskog rata je u Jugoslaviji formiran snažan državni sektor privrede, nacionalizacijom privatnih preduzeća i primenom drugih ekonomsko-političkih mera. Inaugurisan je sistem centralno-planske privrede u kome je proizvodnja, organizacija i upravljanje državnim preduzećima podređeno centralno-planskim zadacima razvoja privrede zemlje u celini. Preduzeća su dobijala sredstva za izvršenje određenih planskih zadataka koje im je država poverila. Višak prihoda nad rashodima (akumulacija) se uplaćivao u državni budžet, iz koga su se distribuirala sredstva za izvršavanje planskih zadataka prema odlukama državnih organa. U tim uslovima preduzeća su bila puki izvršilac dobijenih zadataka, pa nisu imala ni elementarnu ekonomsku samostalnost. Usled toga, ostvarivana je niska efikasnost privređivanja a nastale su i brojne disproporcije u ekonomskoj strukturi zemlje.

Period planiranja osnovnih proporcija

ekonomskog razvoja

U toku 1950. godine izvršene su temeljne promene društveno-ekonomskog sistema. Uvedeno je radničko samoupravljanje i izvršene su promene u sistemu planiranja. Tim promenama, a naročito nakon donošenja Ustavnog zakona o osnovama društvenog i političkog sistema FNRJ iz 1953. godine, otvaran je prostor ka autonomiji preduzeća, da u okviru društveno-ekonomskog sistema zemlje deluju samostalno kao ekonomski i pravni subjekti, čime je dat snažan podsticaj efikasnijem privređivanju i povećanju materijalne proizvodnje. Ekonomska samostalnost preduzeća ogledala se u samostalnom obavljanju proizvodnih i robno-novčanih odnosa, samostalnom raspolaganju poslovnim sredstvima i ekonomskim rezultatima rada po izmirenju društvenih obaveza. Odluke o poslovanju i razvoju su donosili samostalno organi upravljanja preduzeća. Na taj način je ostvarena transformacija državnih preduzeća u samoupravna preduzeća koja, koristeći društvena sredstva, samostalno obavljaju privrednu delatnost.

Razvoj samoupravnih preduzeća karakterisali su intenzivni procesi integracije, poslovnog povezivanja i međusobne saradnje motivisane ekonomskim razlozima. Putem kooperantskih odnosa ostvarivano je poslovno povezivanje preduzeća na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu, a razvijali su se i čvršći oblici povezivanja, formiranjem združenih preduzeća i kombinata. U okviru poslovnih udruženja, kao oblika povezivanja preduzeća u određenoj delatnosti, obezbeđivano je međusobno usklađivanje interesa i određenih aktivnosti u cilju unapređenja delatnosti i zajedničkog poboljšanja poslovnog uspeha.

Razvoj unutrašnje organizacione strukture preduzeća zasnivao se na ekonomskim motivima poboljšanja poslovnih rezultata, putem tehničko-tehnoloških unapređenja, proširivanja obima proizvodnje i povećanja stepena iskorišćenja faktora proizvodnje u skladu sa uslovima koje pruža okruženje. U okviru preduzeća razvijale su se istraživačko-razvojne službe, koje su imale zadatak da razvijaju i unapređuju tehnologiju proizvodnje, ispituju mogućnost smanjivanja troškova putem povećanja obima proizvodnje, proširivanja tržišta, povećanja stepena iskorišćenosti kapaciteta i dr. Razvijaju se naučne metode optimizacije proizvodnje, zaliha, optimalne alokacije resursa, kontrole proizvodnje i rokova, čija primena u preduzeću dovodi do kvalitativnih promena njihovih ekonomskih rezultata poslovanja. U cilju unapređivanja proizvodnje, u strukturi preduzeća formirane su relativno samostalne tehnološke jedinice kao nosioci troškova, koje, ujedno, postaju i obračunske jedinice rezultata poslovanja. Na taj način formirana je složena ekonomska struktura preduzeća u cilju racionalizacije poslovanja svih nosilaca troškova, na bazi razvijanja motiva za ekonomično poslovanje, putem neposrednog interesa učesnika rada na ekonomki rezultat. Međutim, pored pozitivnih pomaka u pravcu povećanja ekonomičnosti poslovanja, Složeni odnosi između delova preduzeća i celine pri utvrđivanju i raspodeli ostvarenih rezultata poslovanja, jačali su antagonizme između parcijalnih i zajedničkih interesa. Nove organizacione strukture u preduzeću počinjale su se razvijati na bazi celovitog regulisanja ekonomskog položaja delova preduzeća koji su predstavljali ekonomsku i tehnološku celinu u jedinstvenom preduzeću.

Perod društvenog planiranja

Nove forme organizovanja preduzeća inaugurisane su Zakonom o udruženom radu, 1976. godine, kojim se detaljno regulišu ekonomski odnosi između delova složenog preduzeća. Napušten je pojam "preduzeće" a uveden pojam "organizacija udruženog rada", koji treba da izrazi suštinu društveno-ekonomskih odnosa u procesu reprodukcije. U skladu sa Zakonom izvršena je transformacija jugoslovenskih preduzeća u nove organizacione oblike u okviru kojih su konstituisani novi društveno-ekonomski odnosi.

Osnovni oblik udruživanja rada radnika bila je osnovna organizacija udruženog rada, u kojoj radnici, neposredno i ravnopravno, obavljajući privrednu ili društvenu delatnost i radeći sa sredstvima u društvenoj svojini, ostvaruju svoja društveno-ekonomska prava i odlučuju o pitanjima svog društveno-ekonomskog položaja. U osnovnoj organizaciji udruženog rada uređivani su temeljni produkcioni odnosi, upravljanje radom i poslovanjem, poslovima i sredstvima, odlučivano je o ostvarenom dohotku i njegovom raspoređivanju za ličnu, opštu i zajedničku potrošnju, za proširenje materijalne osnove rada i za rezerve i uređivani su međusobni odnosi radnika u radu. Pravo rada društvenim sredstvima zasnivalo se na obavezi radnika da se društveno i ekonomski svrsishodno koriste tim sredstvima i da ih stalno obnavljaju, uvećavaju i unapređuju.

Osnovna organizacija udruženog rada nije mogla postojati samostalno, već je bila obavezna da se udruži u radnu organizaciju, kao viši organizacioni oblik. Radna organizacija je mogla u svom sastavu imati više osnovnih organizacija udruženog rada ali je mogla da se konstituiše kao samostalna celina, u kojoj se obezbeđuje ostvarivanje prava i obaveza koja su izvorno pripadala osnovnoj organizaciji udruženog rada. Administrativno-stručni, pomoćni i njima slični poslovi u radnoj organizaciji koja je u svom sastavu imala više osnovnih organizacija udruženog rada mogli su se obavljati u okviru jedne ili više radnih zajednica, kao posebnih organizacionih celina. Radna zajednica je ostvarivala svoj dohodak na bazi slobodne razmene rada sa osnovnim organizacijama udruženog rada, u skladu sa svojim doprinosom poslovnom uspehu tih organizacija.

Na osnovama međusobne povezanosti u radu, proizvodnji i prometu i trajnosti poslovnih odnosa, radne organizacije su mogle da se udružuju u složene organizacije udruženog rada, radi zajedničkog planiranja razvoja, unapređenja uslova rada, naučno-istraživačkog rada, zajedničkog poslovanja i drugih aktivnosti od zajedničkog interesa.

Radi ostvarivanja zajedničkih interesa u radu i poslovanju, organizacije udruženog rada su se udruživale u poslovne zajednice.

U skladu sa konstituisanim sistemom osnosa, osnovna organizacija udruženog rada je bila osnovni ekonomski subjekt, koji je utvrđivao ekonomske rezultate poslovanja i odlučivao o upotrebi ostvarenog dohotka. Svi ostali organizacioni oblici su se zasnivali na izvornim pravima radnika u osnovnim organizacijama udruženog rada da odlučuju o ostvarenom dohotku.

Razvojem sistema udruženog rada i ekonomskih odnosa koji se temelje na dominaciji osnovnih organizacija udruženog rada, otklonjene su određene protivrečnosti iz prethodnog perioda ali su i ispoljene brojne slabosti koje su se odražavale na smanjenje efikasnosti ekonomskog sistema u celini.

Sa formiranjem osnovnih organizacija udruženog rada porastao je neposredan interes radnika za rezultate svog rada. Međutim, produbljeni su konflikti između delova i celine radnih organizacija, što je vodilo smanjivanju efikasnosti poslovanja. Isparcelisana sredstva otežavala su ostvarivanje zajedničkih razvojnih ciljeva i tehničko-tehnološke promene, savremenu organizaciju rada i na tim osnovama poboljšanje poslovnih rezultata. Usled toga, pristupilo se stvaranju novih normativno-pravno uređenih odnosa u oblasti organizovanja i funkcionisanja preduzeća.

Period tranzicije jugoslovenske privrede

Donošenjem Zakona o preduzećima 1988. godine i njegovim kasnijim izmenama i dopunama, stvarane su osnove za bitne promene produkcionih odnosa i mogućnosti da se ekonomski odnosi među ekonomskim subjektima uspostavljaju na bazi ekonomski interesa i ekonomske prinude za racionalno korišćenje svih faktora proizvodnje. Prema Zakonu, preduzeće je pravno lice koje obavlja delatnost radi sticanja dobiti.[2]

Preduzeća mogu poslovati sa sredstvima (kapitalom) u državnoj, društvenoj, privatnoj, zadružnoj i mešovitoj svojini. Na različitim oblicima svojine zasnivaju se razlike u načinu upravljanja i raspolaganja sredstvima u preduzeću.

Zaposleni u preduzeću učestvuju u upravljanju preduzećem po osnovu rada a vlasnici kapitala po osnovu vlasništva.

Preduzeće se može konstituisati u jedan od sledećih oblika:

· privredno društvo;

· društveno preduzeće;

· javno preduzeće.

Privredna društva

Privredno društvo osniva se kao:

· društvo lica;

· društvo kapitala.

Društvo lica može imati jedan od sledećih oblika:

· ortačko društvo;

· komanditno društvo.

Ortačko društvo se osniva ugovorom dva ili više fizičkih lica koja se obavezuju da će uz sopstvenu, neograničenu solidarnu odgovornost za obaveze društva, obavljati određenu delatnost pod zajedničkom firmom.

Kapital ortačkog društva čine ulozi njegovih članova. Ulozi mogu biti u novcu, stvarima, pravima, radu ili uslugama. Vrednost nenovčanih uloga se sporazumno procenjuje i iskazuje u novcu. Ulog se može povući samo u slučaju prestanka ortačkog društva ili članskog odnosa.

Ortačko društvo na kraju godine sastavlja godišnji obračun, kojim se utvrđuje dobit ili gubitak društva i utvrđuje učešće svakog člana društva u raspodeli dobiti ili snošenju gubitka.

Za obaveze ortačkog društva odgovara svojom imovinom svaki član društva.

Ortačko društvo ima direktora, koji vrši funkcije i drugih organa upravljanja (skupštine, upravnog odbora i dr.), u skladu sa ugovorom o osnivanju.

Komanditno društvo osniva se ugovorom dva ili više lica (fizičkih ili pravnih), radi obavljanja delatnosti pod zajedničkom firmom. Za obaveze komanditnog društva najmanje jedan član društva odgovara neograničeno solidarno svojom imovinom (komplementari), a ostali članovi samo sa ugovorenim ulogom (komanditori).

Udeli članova komanditnog društva mogu se prenositi u celini ili delimično. Članovi društva imaju pravo preče kupovine u slučaju prodaje udela.

Komplementar upravlja komanditnim društvom i vodi poslove društva. Raspodela dobiti i snošenje gubitka među članovima društva vrši se u skladu sa ugovorom o osnivanju društva.

Društvo kapitala može biti:

· Akcionarsko društvo;

· Društvo sa ograničenom odgovornošću.

Akcionarsko društvo osnivaju pravna i fizička lica radi obavljanja delatnosti sa osnovnim kapitalom koji je utvrđen i podeljen na akcije. Osnivači mogu osnovati akcionarsko društvo:

· otkupom svih akcija prilikom osnivanja, bez upućivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija (simultano osnivanje);

· upućivanjem javnog poziva trećim licima za upis i uplatu akcija - prospekta (sukcesivno osnivanje).

Minimalni iznos osnovnog kapitala akcionarskog društva u slučaju simultanog osnivanja ne može biti manji od 10.000 USA $, a u slučaju sukcesivnog osnivanja 20.000 USA $, u dinarskoj protivvrednosti na dan uplate.

Akcije se izdaju na nominalni iznos koji ne može biti manji od 5 USA $ u dinarskoj protivvrednosti na dan uplate. Akcije mogu da glase na ime ili na donosioca. Prema redosledu izdavanja, mogu biti osnivačke (akcije prve emisije) i akcije sledećih emisija. Prema sadržini prava učešća u dobiti, mogu biti obične (redovne) i prioritetne (povlašćene). Obične akcije daju pravo na učešće u upravljanju akcionarskim društvom, pravo na učešće u dobiti i pravo na deo likvidacione mase u slučaju likvidacije društva. Prioritetne akcije daju pravo na prednost kod isplata dobiti i likvidacione mase. Akcije daje pravo glasa srazmerno nominalnoj vrednosti.

Organi akcionarskog društva su: skupština, upravni odbor, nadzorni odbor i direktor.

Društvo sa ograničenom odgovornošću osnivaju pravna ili fizička lica radi obavljanja određene delatnosti, a snose rizik za poslovanje društva do visine svog uloga, koji čine osnovni kapital društva. Osniva se ugovorom i može imati najviše 30 članova.

Novčani osnivački deo osnovnog kapitala društva s ograničenom odgovornošću ne može biti manji od 5.000 USA $ u dinarskoj protivvrednosti na dan uplate, s tim što novčani osnivački ulog pojedinog člana ne može biti manji od 500 USA $ u dinarskoj protivvrednosti na dan uplate. Udeo se može slobodno prenositi između članova društva, u skladu sa ugovorom o osnivanju društva.

Organi društva sa ograničenom odgovornošću su direktor, upravi odbor i nadzorni odbor. Ugovorom o osnivanju može se predvideti konstituisanje skupštine kao organa upravljanja društvom.

Društveno preduzeće

Društveno preduzeće u celini posluje sa društvenim kapitalom, koji je podeljen na akcije ili udele određene nominalne vrednosti. Organi društvenog preduzeća su : skupština, upravni odbor, direktor i nadzorni odbor.

Skupštinu društvenog preduzeća čine predstavnici zaposlenih iz svih delova (organizacionih jedinica) preduzeća.

Upravni odbor društvenog preduzeća bira skupština iz redova zaposlenih i od stručnjaka izvan društvenog preduzeća.

Direktora društvenog preduzeća bira i razrešava upravni odbor. Kao pomoćni i izvršni organ direktora može se konstituisati izvršni odbor direktora.

Nadzorni odbor vrši nadzor nad zakonitošću rada uprave preduzeća i izvršnog odbora direktora i podnosi skupštini izveštaj o nadzoru.

Javno preduzeće

Javno preduzeće obavlja delatnost od opšteg interesa a osniva ga država, odnosno jedinica lokalne samouprave.

Udruživanje preduzeća

Preduzeća se mogu udruživati i povezivati i na taj način formirati složene organizacione forme, kao što su:

· matično i zavisno preduzeće (mešoviti holding, koncern);

· preduzeća sa uzajamnim učešćem;

· holding.

Preduzeće je matično ukoliko u drugom (zavisnom) preduzeću ima većinsko učešće kapitala, pravo da imenuje većinu članova upravnog odbora i ima većinu u skupštini drugog preduzeća. Preduzeće se smatra matičnim i u slučajevima kada u drugom preduzeću ima najmanje 25% kapitala, 25% glasova u skupštini drugog preduzeća i pravo da imenuje najmanje četvrtinu članova upravnog odbora. Učešćem u kapitalu i upravljanju u zavisnom preduzeću, matično preduzeće bitno utiče na poslovanje i rezultate rada tog preduzeća.

Preduzeća sa uzajamnim učešćem kapitala su povezana tako da svako preduzeće ima učešće u kapitalu drugog preduzeća. Najčešće su to tehnološki zavisna preduzeća, koja nalaze interes za međusobne plasmane kapitala u tehnološkim procesima.

Holding preduzeće ima u svojini akcije ili udele u zavisnim preduzećima, učestvuje u upravljanju tim prduzećima i u raspodeli dobiti tih preduzeća.

Preduzeća se mogu udruživati u posebna poslovna udruženja radi unapređivanja sopstvenog privređivanja i usklađivanja svoje delatnosti. Poslovno udruženje je pravno lice i u pravnom prometu istupa u svoje ime i za račun svojih članica ili u ime i za račun svojih članica.

Organizacioni oblici građevinskih

preduzeća

Građevinska preduzeća se organizuju u skladu sa opštim principima organizovanja preduzeća, tehničko-tehnološkim specifičnostima građevinske proizvodnje i nacionalnim zakonodavstvom zemlje u kojoj posluju.

U zemljama tržišne privrede građevinska preduzeća se najčešće organizuju na bazi akcionarskog kapitala u formi akcionarskog društva, odnosno kompanije.To su, po pravilu, specijalizovana preduzeća za određenu vrstu usluga u građevinarstvu, a prema delatnosti se dele na:

· izvođačka,

· projektno-građevinska,

· konsultantska i

· dilerska.

Izvođačka preduzeća osposobljena su za izvođenje određene grupe radova (konstrukterskih, instalaterskih, građevinsko-zanatskih) u delatnostima visokogradnje, niskogradnje ili hidrogradnje. Veće organizacije (prema broju i kvalifikacionoj strukturi zaposlenih, opremi i kapitalu) osposobljene su za kompleksnu organizaciju i nadzor izgradnje složenih građevinskih objekata, pa se na tržištu javljaju u ulozi glavnog izvođača a realizaciju projekta obezbeđuju angažovanjem većeg broja specijalizovanih građevinskih preduzeća u funkciji podizvođača radova. U realizaciji projekta glavni izvođač radova odgovoran je investitoru a podizvođači glavnom izvođaču radova.

Projektno-građevinska preduzeća osposobljena su za pružanje kompleksnih usluga projektovanja, izgradnje i opremanja objekata za određene namene (bolnice, fabrike i dr.) i preuzimaju kompleksnu realizaciju idejnog projekta po narudžbi i uz saglasnost investitora u pojedinim fazama realizacije projekta (investicioni projekt, izvođački projekt, projekt opremanja).

Konsultantska preduzeća obavljaju specijalizovane usluge za investitore, glavne izvođače i podizvođače radova i isporučioce opreme u cilju poboljšanja kvaliteta objekta, skraćivanja vremena gradnje, primene rezultata naučno-tehničkog progresa u izgradnji i opremanju objekta, smanjivanja troškova gradnje i njihove kontrole i dr.

Preduzeća dileri posreduju u oblasti prodaje, kupovine i davanja u zakup građevinskih mašina i uređaja, njihovog opsluživanja, remonta i snabdevanja rezervnim delovima i u oblasti kupovine i prodaje građevinskih materijala.

U zemljama bivše centralno-planske privrede, ranije organizacione forme građevinskih preduzeća koje su bile podređene realizaciji centralno-planskih zadataka, zamenjuju novi organizacioni oblici prilagođeni zahtevima tržišne privrede u tranziciji.

Organizacioni oblici građevinskih preduzeća u Jugoslaviji prilagođavani su promenama društvenog i ekonomskog sistema u prošlosti i ciljevima i zadacima društvenog i ekonomskog razvoja.

Nakon drugog svetskog rata do 1989. godine, građevinska preduzeća su poslovala, u početku sa sredstvima u državnoj a kasnije u društvenoj svojini a samo manji deo građevinske aktivnosti se odvijao izvan ovih organizacionih oblika sa sredstvima u privatnoj svojini. Administrativna ograničenja su se odnosila na sve oblike značajnijeg angažovanja privatnog kapitala u građevinarstvu. Sa privatnim kapitalom bilo je moguće formirati građevinsko-zanatsku radnju sa najviše četir zaposlena radnika. U građevinskim preduzećima društvene svojine, 1989. godine, ostvareno je 73,8% a u privatnom sektoru 24,2% društvenog proizvoda građevinarstva.

Kao posledica promena svojinske strukture, 1994. godine, ostvareno je 45,1% društvenog proizvoda u preduzećima društvene svojine, 31,2% u preduzećima privatne svojine 31,2%, u preduzećima mešovite svojine 22,6% i preduzećima zadružne svojine 1,1%.

Tabela 2. Građevinska preduzeća u SR Jugoslaviji prema svojini i obliku organizovanja (31.XII 1994. godine)
Vrsta preduzeća	Broj preduzeća
I Oblik svojine
Društvena	530
Privatna	5252
Zadružna	493
Mešovita	279
II Poreklo kapitala
Domaći	6471
Strani	13
Mešoviti	70
III Oblik organizovanja
Javna preduzeća	49
Društvena preduzeća	379
Zadružna preduzeća[3]	488
Deonička društva	271
Društva sa ograničenom odgovornošću	1142
Društva sa neograničenom odgovornošću	1
Komanditna društva	1
Privatna preduzeća (inokosna i ugovorna)	4187
Ostali oblici[4]	36

Sadašnju strukturu organizovanja građevinskih preduzeća u Jugoslaviji karakteriše veliko učešće malih privatnih preduzeća u ukupnom broju, veoma mali broj preduzeća koja posluju sa stranim kapitalom (u celini ili uz učešće) i značajan broj preduzeća organizovanih kao društva sa ograničenom odgovornošću. U sistemu razvijene tržišne privrede, moguće je očekivati da se oblici organizovanja razvijaju u pravcu formiranja većeg broja specijalizovanih preduzeća u formi privrednih društava.

[1] Tržišnu privredu karakteriše dominacija robne proizvodnje u ekonomskoj strukturi, pa se veze izme|u svih delova privrede uspostavljaju putem razmene, posredstvom tržišta. Država svojim instrumentima stvara uslove za funkcionisanje tržišta, sprečavanjem monopola na tržištu, čime se obezbe|uje visok stepen samostalnosti preduzeća u donošenju poslovnih odluka.

[2] Prema članu 1. Zakona o preduzećima (Službeni list SRJ br. 26/96)

[3] Uključena zadružna preduzeća i sve vrste zadruga

[4] Preduzeća za zapošljavanje invalida, radnje i nerazvrstana preduzeća

Glava II

ULAGANJA U REPRODUKCIJU

Stalno obnavljanje procesa proizvodnje obezbeđuje se ulaganjem određenih elemenata, čijom se transformacijom u procesu proizvodnje stvaraju nove upotrebne vrednosti i vrednosti.

Prema svojim fizičkim karakteristikama, elementi ulaganja u proizvodnju mogu biti:

· materijal i energija,

· srestva za rad,

· radna snaga.

Elementi ulaganja se u procesu proizvodnje nalaze u dva osnovna oblika:

· u obliku angažovanja,

· u obliku trošenja.

U svakom obliku ulaganja, elementi ulaganja se mogu izraziti u svom naturalnom vidu i u vidu vrenosti.

Vrednost svih angažovanih elemenata ulaganja čini poslovna sredstva, koja u zavisnosti od načina i dinamike prenošenja svoje vrednosti na novi proizvod mogu biti:

· osnovna;

· obrtna.

Osnovna sredstva učestvuju celom svojom supstancom i vrednošću u reprodukciji a na nove proizvode, u toku jednog reprodukcionog ciklusa, prenose samo deo svoje vrednosti.

Obrtna sredstva učestvuju celom svojom fizičkom supstancom i vrednošću u jednom reprodukcionom ciklusu, u toku koga svoju fizičku supstancu i vrednost ugrađuju u novi proizvod.

Kontinuirano ostvarivanje proizvodnje moguće je samo uz stalno obnavljanje ulaganja elemenata u proizvodnju, odnosno vraćanjem upotrebljenih sredstava u jednom proizvodnom ciklusu u novi proizvodni ciklus. To stalno obnavljanje procesa proizvodnje označeno je pojmom reprodukcija.

Reprodukcija se može ostvariti u nepromenjenom obimu u odnosu na obim ostvaren u prethodnom proizvodnom ciklusu što se označava pojmom prosta reprodukcija, u uvećanom obimu - proširena reprodukcija ili u umanjenom obimu - umanjena reprodukcija.

Tok procesa proizvodnje može se predstaviti sledećom relacijom:

S ® B ® U ® Q ® C ® S₁

Početak proizvodnog ciklusa uslovljen je angažovanjem novčanih sredstava (S). Početna novčana sredstva se angažuju za obezbeđivanje elemenata proizvodnje (B), koja se zatim ulažu u obliku trošenja u proizvodnom (tehnološkom) procesu(U), čiji je rezultat fizički proizvod (Q) koji ima svoju tržišnu vrednost ©, koja se nakon realizacije (prodaje) i naplate sastoji od novčanih sredstava (S₁).

Početna angažovana novčana sredstva (S) namenjena su za angažovanje elemenata proizvodnje, pa je:

S = S_m+ S_i+ S_l,

pri čemu su:

· S_m - novčana sredstva namenjena za kupovinu materijala i energije;

· S_i- novčana sredstva namenjena za kupovinu sredstava za rad;

· S_l^-novčana sredstva namenjena za isplatu zarada radnika.

Nabavkom materijalnih elemenata proizvodnje, novčana sredstva prelaze u početni robni oblik, pa je:

S_m= B_m,

S_i = B_i,

pri čemu je:

· B_m - vrednost materijala i energenata angažovanih u početnom robnom obliku;

· B_i- vrednost osnovnih sredstava angažovanih u početnom robnom obliku.

U procesu proizvodnje angažuje se materijal i energija (B_m), osnovna sredstva (B_i) i rad (L) u vidu utrošaka, odnosno fizičkih veličina i troškova, odnosno cenovno iskazanih utrošaka elemenata proizvodnje, a rezultat procesa proizvodnje (U) je fizički proizvod određene upotrebne vrednosti (Q).

Angažovani materijal i energija se u procesu proizvodnje utroše u celini, prenoseći u celini svoju vrednost na novi proizvod. Angažovana osnovna sredstva (mašine, alati i dr.) učestvuju u procesu proizvodnje celom svojom supstancom, troše se samo delimično u jednom proizvodnom ciklusu srazmerno fizičkim i tehničkim mogućnostima učešća u određenom broju reprodukcionih ciklusa, pa prenose samo deo svoje vrednosti na novi proizvod u vidu amortizacije. Preneta vrednost osnovnih sredstava na novi proizvod u jednom proizvodnom ciklusu izražava se sledećom relacijom:

I = B_ip ,

pri čemu je:

· I - vrednost amortizacije u jednom proizvodnom ciklusu;

· p - procenat prenete vrednosti na novi proizvod u jednom proizvodnom ciklusu.

Angažovani rad (L) u jednom proizvodnom ciklusu, sjedinjen sa sredstvima za proizvodnju u funkcionalnom smislu, stvara novu vrednost - dohodak, koji se sastoji od dela potrebnog za reprodukciju radne snage i viška vrednosti, odnosno

D = T_l+ V ,

pri čemu je:

· D - dohodak (novostvorena vrednost),

· T_l= troškovi rada,

· V - višak vrednosti.

Naznačena relacija odnosi se na uslove ostvarivanja proširene reprodukcije. U uslovima proste reprodukcije ostvareni dohodak je jednak troškovima rada (D= T_l) a u slučaju umanjene reprodukcije ostvareni dohodak je manji od troškova rada (D < T_l).

Realizacijom fizičkog obima proizvodnje (Q) po tržišnim cenama za jedinicu proizvoda (C_q), rezultat proizvodnje je tržišno valorizovan, pa se tržišna vrednost može iskazati sledećom relacijom:

C = Q _* C_q,

a komponente tržišne vrednosti proizvodnje kao zbir troškova materijala i energije (T_m), troškova sredstava za rad (T_i) i dohotka (D), odnosno,

C = T_m + T_i + D .

Ulaganja u građevinarstvu podređena su zahtevima građevinske proizvodnje koji proizilaze iz njenih tehničko-tehnoloških specifičnosti.

Građevinsko preduzeće kao organizacioni sistem, preduzima sve neophodne aktivnosti da bi proizvelo građevinski proizvod, deo proizvoda ili izvršilo uslugu u skladu sa zahtevom naručioca (investitora), uz minimalno angažovanje i trošenje resursa u odnosu na ostvarenu vrednost proizvodnje. Zahtev se svodi na ostvarivanje maksimalnih rezultata u vidu vrednosti proizvodnje uz minimalne napore u vidu vrednosti angažovanih poslovnih sredstava i troškova.

Proces proizvodnje koji generalno obuhvata pet faza, odvija se uz angažovanje novčanih sredstava, radne snage i materijalnih elemenata proizvodnje.

U prvoj fazi (S ® B) angažuje se određena suma novca radi nabavke materijalnih elemenata proizvodnje i plaćanje rada radi pripreme proizvodnje. U ovoj fazi preduzimaju se mere i vrši ugovaranje izvođenja građevinskih radova, formiraju se zalihe materijala za obezbeđivanje kontinuiranog toka proizvodnje, vrše nabavke sredstava za rad i obavljaju organizacione i tehničke pripreme proizvodnje (priprema gradilišta, ugovaranje urednog snabdevanja energijom, zakup objekata i dr.)

U drugoj fazi (B ® U) materijalni elementi, radna snaga i trošenja koja su nastala u prethodnoj fazi u vidu rezultata priprema proizvodnje, angažuju se u proizvodnji u kojoj dolazi do transformacije materijalnih elemenata proizvodnje posredstvom rada, uz upotrebu sredstava rada, u proizvod nove upotrebne vrednosti i vrednosti. Dolazi do fizičkih transformacija predmeta rada. Betonski elementi, cement, šljunak, pesak, kreč i drugi građevinski elementi i materijali oblikuju se u objekat, deo objekta ili se postojećem objektu daju nova funkcionalna i estetska svojstva.

U trećoj fazi (U ® Q) elementi proizvodnje oblikovani u proizvodima nove upotrebne vrednosti i vrednosti izlaze iz proizvodnje u vidu gotovog proizvoda. Građevinski proizvod se ne deponuje na zalihama kao u slučajevima proizvodnje u industriji, već se u ovoj fazi vrši provera njegovog kvaliteta u odnosu na zahteve utvrđene projektnim rešenjem u vidu tehničkog prijema i izdavanja upotrebne dozvole.

U četvrtoj fazi (Q® C), nakon pribavljanja upotrebne dozvole, građevinski proizvod se predaje na upotrebu kupcu (investitoru), nakon čega sledi peta faza (C ® S₁), naplata potraživanja za građevinske radove i konačan obračun svih finansijskih potraživanja.

Pre ugovaranja i pristupanja izvođenju građevinskih radova vrše se sve potrebne ekonomske analize uslova realizacije građevinskih radova u cilju minimiziranja angažovanja sredstava i troškova u odnosu na vrednost proizvodnje. U tu svrhu koriste se opšta i posebna saznanja o utrošcima, toškovima i angažovanju sredstava i uslova realizacije građevinskih radova.

S obzirom da izvođenje građevinskih radova i izgradnja objekata zahteva angažovanje značajnih finansijskih sredstava i materijalnih resursa u dužem vremenskom periodu, u ovoj privrednoj oblasti tržište deluje na specifičan način. Naime, međusobna konkurencija izvođača radova se ispoljava, ne kroz ponudu gotovih proizvoda na tržištu, već kroz ponudu uslova izvođenja radova prema zahtevu investitora u pogledu cene, roka završetka gradnje, kvaliteta, uslova naplate potraživanja i dr, na javnom konkursu.

U cilju optimizacije angažovanja sredstava i troškova, celokupan proces građevinske proizvodnje deli se na tehnološke celine u okviru kojih se obavljaju određene grupe radova, pa se naplata potraživanja vezuje za realizaciju te tehnološke celine u vidu obračunske situacije, kao i određene pripreme proizvodnje, nabavke zaliha i angažovanje resursa u proizvodnji.

Ulaganja u obliku trošenja

Utrošci elemenata reprodukcije

Angažovana sredstva u reprodukciji se troše, prenoseći svoju vrednost na nove proizvode u procesu reprodukcije. Trošenje sredstav u reprodukciji je proces u kome dolazi do fizičkog habanja sredstav za rad i promena upotrebnih svojstava (fizičkih i hemijskih ) predmeta rada, upotrebom ljudskog rada u cilju stvaranja novih proizvoda, novih upotrebnih svojstava, za zadovoljenje ljudskih potreba.

Fizičko trošenje sredstava za proizvodnju (predmeta i sredstav za rad) iskazuje se u vidu fizičkih jedinica mere (težine, zapremine, površine, sile i dr.) a sredstva za rad u obliku vremenskog angažovanja ili funkcionalnog učinka u procesu reprodukcije.

U toku procesa reprodukcije, pored sredstava za proizvodnju, troši se radna snaga, čiji utrošak predstavlja određenu količinu bioenergije (fizičke i umne) radnika, utrošene u određenom procesu rada. Međutim, utrošene količine rada mere se vremenskim jedinicama trajanja procesa rada (minut, čas, dan, itd), uz standardizovane elemente procesa rada (kvalifikovanost, intenzitet, organizacija rada).

Utrošci su, dakle, fizički iskazane količine faktora proizvodnje (predmeta rada, sredstava za rad i rada) koje se reprodukciono troše u procesu proizvodnje. Da bi utrošene količine faktora proizvodnje bile utrošci, njihovo trošenje mora da se odvija u jednoj od faza procesa proizvodnje (prethodnoj robnoj, tehnološkoj i završnoj robnoj fazi). Veličina utrošaka uslovljena je intenzitetom trošenja, odnosno utrošenim količinama u jedinici vremena i vremenu trajanja trošenja.

Utrošci faktora proizvodnje nastaju na tehnološkim i netehnološkim radnim mestima, a njihovo trošenje može biti kontinuirano i diskontinuirano, zavisno od vrste i toka procesa proizvodnje.

Utrošci predmeta rada obuhvataju:

· metetijale;

· energiju.

Sa stanovišta načina trošenja materijala u procesu reprodukcije razlikuju se:

· osnovni materijali (materijali za izradu), koji čine osnovnu supstancu novog proizvoda i

· pomoćni materijali, koji omogućuju odvijanje procesa proizvodnje ili čine manji deo supstance novog proizvoda.

Utrošci energije obuhvataju:

· pogonsku energiju (fizičku, kaloričnu, električnu),

· tehnološku energiju.

Trošenjem pogonske energije obezbeđuje se pokretanje oruđa za rad radi delovanja na predmete rada i njihove obrade ili prerade u cilju proizvodnje novih proizvoda, odnosno izvršenja radno-tehnoloških procesa.

Tehnološka energija služi za iniciranje, održavanje i okončanje tehnoloških procesa.

Sa stanovišta mogućnosti evidentiranja vezivanja utrošaka predmeta rada za novi proizvod, razlikuju se:

· direktni (neposredni) utrošci,

· režijski (posredni) utrošci.

Direktni utrošci predmeta rada obuhvataju materijale koji se već u prvoj operativnoj evidenciji (potrošnje materijala) vezuju (odnosno evidentiraju) za proizvod usled čije su proizvodnje nastali, u momentu u kome su nastali.

Režijski utrošci predmeta rada nastaju u vezi sa pripremom i organizacijom proizvodnje i prometa većeg broja različitih prozvoda, pa se njihovo vezivanje za određeni proizvod vrši posrednim putem, primenom metoda raspoređivanja.

Direktni utrošci predmeta rada su proporcionalni obimu proizvodnje, pa se obim ovih utrošaka može normirati. Režijski utrošci imaju fiksni karakter u celini, a najčešće u određenom intervalu proizvodnje, pa se njihov obim smanjuje sa povećanjem obima proizvodnje u celini ili u određenom intervalu obima proizvodnje. U zavisnosti od promene obima režijskih utrošaka sa promenom obima proizvodnje, razlikuju se apsolutno fiksni i relativno fiksni režijski utrošci.

Zbog specifičnosti trošenja sredstava za rad u procesu reprodukcije, utvrđivanje utrošaka sredstava za rad zasniva se na činjenicama o njihovoj tehničkoj i ekonomskoj ograničenosti, odnosno veku njihove upotrebe u proizvodnji pod određenim tehničkim uslovima (tekućem i investicionom održavanju i dr.). Vek upotrebe sredstava za rad u proizvodnji može se utvrditi na bazi vremena trošenja ili proizvodnog učinka.

Utrošak sredstava za rad u određenom vremenu (U_i) na bazi vremena trošenja, može se utvrditi pomoću sledeće relacije;

U_i=

a na bazi korisnog učinka pomoću relacije;

U_i=

pri čemu je:

· U - ukupan utrošak sredstva za rad u toku njegovog veka trajanja;

· h - trajanje vremenskog intervala za koji se vrši obračun utroška sredstva za rad;

· H - vek trajanja sredstva za rad;

· q - proizvodni učinak sredtva za rad u vremenskom intervalu za koji se vrši obračun;

· Q - ukupan proizvodni učinak sredstva za rad u ukupnom veku trajanja.

Utrošci rada nastaju u procesu stvaranja novih upotrebnih vrednosti, u procesu menjanja upotrebnih svojstava predmeta rada i uz upotrebu sredstava za rad. Proizvodnja novih upotrebnih vrednosti je kreativan proces čiji je nosilac proizvođač, pa se , zbog toga, trošenje rada ne može posmatrati kao puko prenošenje energije (u obliku bioenergije) na novi proizvod. To puko prenošenje bioenergije na novi proizvod nastaje prilikom upotrebe životinjskog rada, kada se ta snaga koristi umesto mašine. Međutim, ljudski rada je mnogo složenija kategorija, sa elementima kreativnosti i kod obavljanja najjednostavniji delova proizvodnog procesa.

Stvaralački rezultat rada radnika uslovljen je subjektivnim i objektivnim faktorima. Subjektivni faktori obuhvataju individualne osobine čoveka - proizvođača, kao preduslove za obavljanje određenih poslova u okviru proizvodnog procesa, a obuhvataju:

· zdravlje;

· inteligenciju;

· vrednoću;

· veštinu;

· preduzimljivost;

· odnos prema ljudima i

· odnos prema poslu.

Između individualnih osobina čoveka, koje su, po svojoj prirodi, promenjive i zahteva za obavljanje konkretnih poslova, uspostavljaju se odgovarajući odnosi i struktura radnika koja treba da omogući optimalan proizvodni učinak u okviru ostalih proizvodnih uslova.

Optimalno korišćenje radnih sposobnosti radnika podrazumeva da se u preduzeću obezbede neophodni uslovi kojim se obezbeđuje:

· bezbednost;

· zainteresovanost;

· usklađenost zajedničkih i pojedinačnih interesa u pogledu osnovnih ciljeva;

· mogućnost ostvarivanja individualnih prava;

· odgovarajući radni uslovi koji ne ugrožavaju fizičko i psihičko zdravlje radnika.

Krajem XIX i početkom XX veka, u industrijskoj praksi Amerike i Zapadne Evrope razvio se pokret naučne organizacije rada, s ciljem da se naučna saznanja i naučne metode primene na organizovanje proizvodne tehnologije i radnih procesa. Osnivač ovog pokreta je bio Frederick Winslow Taylor (1856-1915), američki metalurški inženjer, koji je formulisao osnovne principe naučne organizacije rada, kasnije nazvane taylorizam. Značajan uticaj na razvoj i primenu naučne organizacije rada imao je Henri Fayol (1841-1925), francuski rudarski inženjer, prema kome je pokret dobio naziv fayolizam. Henry Ford (1863-1947), američki industrijalac, definisao je skup principa i metoda masovne proizvodnje koje je primenjivao u proizvodnji automobila, a kasnije i teorijski obradio u svojim radovima. Henry Ford je uveo lančanu proizvodnju s radnim taktovima koji prekrivaju čitave delove tehnologije proizvodnje automobila. Proizvodnja se zasniva na tipizaciji i standardizaciji proizvoda, unifikaciji delova, naučnoj razradi tehničke pripreme, visokom stepenu mehanizovanosti i materijalnoj stimulaciji radnika, uz statističko praćenje i kontrolu procesa.

Savremena organizacija rada zasniva se na primeni naučnih saznanja ergonomije - nauke o radu, koja, koristeći naučna saznanja iz oblasti fiziologije, psihologije, sociologije, ekonomije, tehnike organizacije i drugih naučnih disciplina, proučava ljudski rad u sistemu čovek - mašina - radna sredina, u cilju racionalnijeg korišćenja rada i humanizacije radnih uslova.

Cene elemenata reprodukcije

Pribavljanje sredstava za reprodukciju se ostvaruje kroz međusobne odnose proizvođača na tržištu.

Pod uticajem ponude i tražnje, na tržištu se formira tržišna cena roba. U slučaju uravnoteženog odnosa između ponude i tražnje, tržišna cena odgovara vrednosti robe (V_r):

C_t = C_p + C_l + C_v ,

to jest, tržišna cena (C_t) jednaka je zbiru tržišno priznate prenete vrednosti (Cp), tržišno priznate cene rada (C_l) i prosečne sume profita (C_v) na tržišno priznatu sumu angažovanog kapitala u proizvodnji konkretne robe, pa je:

C_t = V_r

U slučaju da je ponuda veća od tražnje, tržišna cena je manja od vrednosti robe,

C_t < V_r ,

a u slučaju da je ponuda robe na tržištu manja od tražnje, tada je,

C_t > V_r.

U uslovima slobodnog delovanja tržišta, koje podrazumeva aktivno prisustvo države u stvaranju uslova za slobodno formiranje ponude i tražnje, uspostavlja se prirodan tok kapitala od delatnosti u kojim postoji višak ponude nad tražnjom prema delatnostima u kojim je tražnja nezadovoljena, uspostavljanje ravnotežnih odnosa u društvenoj reprodukciji i efikasnije korišćenje kapitala.

Cene sredstava za reprodukciju ugrađuju se u cene finalnih proizvoda, pa stanje na tržištu sredstava za reprodukciju bitno utiče na stabilnost nacionalne ekonomije i njen ekonomski prosperitet.

Nabavna cena sredstava za reprodukciju je konkretna cena po kojoj se ta sredstva nabavljaju i može da odstupa od tržišne cene pod dejstvom faktora koji deluju preko učesnika u nabavci i prodaji ili preko tržišnih ograničenja.

Strukturu nabavne cene čine:

· fakturna cena koju prodavac zaračunava kupcu, umanjena za eventualne bonifikacije;

· transportni troškovi (prevoza, utovara, istovara i sl.);

· troškovi ambalaže i sl.;

· posrednička provizija;

· kalo, rastur, kvar, lom do visine uobičajenih normativa za ovakve manjkove;

· takse, carine i sl.

Nabavna cena opreme se uvećava još i za troškove montaže.

Fakturna cena je, po pravilu, proizvod odnosa između ponude i tražnje. Bonifikacije se odnose na kupljene količine, rok plaćanja i sl. koje se pokrivaju iz smanjenih troškova prodaje.

Transportni troškovi zavise od udaljenosti kupca od ugovorenog mesta isporuke robe, vrste transporta, cene transporta, kao i od manipulacije robe u transportu (utovara, pretovara, istovara i sl.). Transportni troškovi većine reprodukcionih materijala u građevinarstvu čine značajnu stavku u strukturi nabavne cene u slučajevima prevoza na veće udaljenosti, zbog čega se tržište građevinskih materijala ograničava na manja područja, a struktura lokalnih izvora sirovina za gradnju i njihova ponuda bitno utiče na izbor projektnih i tehničko-tehnoloških rešenja za gradnju objekata.

Troškovi ambalaže su značajni u strukturi nabavne cene specijalnih vrsta roba koje su podložne kvarovima i lomovima u toku transporta i manipulacije.

Troškovi posredničke provizije obuhvataju naknadu za posredovanje između proizvođača i kupca i najčešće obuhvataju trgovačku maržu za promet na veliko prilikom kupovine sredstav za reprodukciju.

Kalo, rastur, kvar ili lom nastaju u toku dopreme robe, usled fizičkih svojstava robe, uslova saobraćaja, načina pakovanja i sl. Kod rasutih tereta, koji se, najčešće, susreću u građevinarstvu, dolazi do gubitka na težini zbog smanjenja vlage, te do rastura manjih količina prilikom utovara, istovara i eventualnog pretovara. Kod ostalih tereta moguća su izvesna oštećenja ili lom zbog ušteda na ambalaži koje su veće od vrednosti lomova ili oštećenja manjih količina robe. Svi troškovi koji nastaju po ovim osnovama terete nabavnu cenu robe, ukoliko se kreću u okviru normiranih granica.

Izdaci za takse, carine i sl., koji se plaćaju prilikom nabavki na osnovu državnih propisa, terete nabavnu cenu robe. Putem taksa, carina i drugih mera, država obezbeđuje fiskalne prihode ali i usmerava robne tokove, što ograničava preduzeće u izboru najpovoljnije ponude sa stanovišta kvaliteta, rokova isporuke i drugih elemenata nabavke.

Prilikom nabavke sredstava za rad najčešće nastaji i troškovi montaže, radi njihovog stavljanja u funkciju proizvodnje, pa se ovi troškovi uključuju u nabavnu cenu.

Pod uticajem delovanja brojnih faktora, konkretna nabavna cena (C_k), najčešće, odstupa od prosečne nabavne cene (C), koja se, kao proizvod brojnih odnosa učesnika, realizuje na tržištu, to jest:

C_k <=> C

U slučaju da je konkretna nabavna cena manja od prosečne, proizvođač - kupac ostvariće uštede u troškovima reprodukcije već u prethodnoj prometnoj fazi, a u slučaju veće konkretne nabavne cene od prosečne, povećane prosečne troškove reprodukcije iznad iznosa koji tržište priznaje, pa će za iznos tih troškova umanjiti svoj dohodak. Radi toga, pitanjima nabavki sredstava za reprodukciju potrebno je poklanjati izuzetnu pažnju, analizom tržišta i drugih uslova nabavki.

Troškovi reprodukcije

U procesu proizvodnje (proizvoda i usluga) troše se elementu proizvodnje: predmeti rada; sredstva za rad i rad. Trošenje materijalnih elemenata (predmeta rada i sredstava za rad) ogleda se u prenošenju njihove vrednosti na nove proizvode.

Trošenje nastaje delovanjem radnika sa sredstvima za rad na predmete rada, radi stvaranja nove upotrebne vrednosti, menjanjem oblika, fizičke ili hemijske strukture predmeta rada. U tom procesu, predmeti rada ulaze celom svojom (fizičkom) supstancom u novi proizvod u vidu utrošaka i prenose svoju ekonomsku vrednost na novi proizvod u vidu troškova.

Upotrebom sredstava za rad za proizvodnju nove upotrebne vrednosti nastaje njihovo trošenje, koje se ne ogleda u trošenju njihove fizičke supstance već u smanjenju njihovog produktivnog veka trajanja ili ukupnog proizvodnog učinka i prenošenju dela svoje ekonomske vrednosti na novi proizvod, koji je alikvotan smanjenju produktivnog veka trajanja ili ukupnog proizvodnog učinka.

Trošenje rada u procesu stvaranja nove upotrebne vrednosti ogleda se u trošenju čovekove biološke psiho-fizičke sposobnosti, odnosno radne snage. S obzirom da je čovek subjektivni faktor proizvodnje, da se pukim trošenjem radne snage ne stvara novi proizvod već osmišljenim delovanjem čoveka, cena radne snage se ne formira za jedinicu utrošene bioenergije već za jedinicu vremena trajanja rada standardne kvalifikovanosti i intenziteta. Individualna odstupanja cene radne snage zasnivaju se na odstupanju od standardne (prosečne) kvalifikovanosti[1] i intenziteta u jedinici vremena.

Troškovi rada su ekonomske vrednosti koje se formiraju u procesu proizvodnje na bazi utrošaka rada i cena rada. Troškovi rada su tržišno priznati vrednosni ekvivalent utrošaka rada u reprodukciji.

U proizvodnji nove upotrebne vrednosti, jedno preduzeće može angažovati druga preduzeća ili lica da obave pojedine aktivnosti ili delove proizvodnog procesa po određenoj ceni. Vrednost rada tih preduzeća ili lica ima karakter troškova proizvodnje.

U vezi sa proizvodnjom, preduzeće stvara određene obaveze stupanjem u članstvo određenih asocijacija, radi ostvarivanja svojih posebnih strukovnih interesa. Za podmirenje zakonom ustanovljenih obaveza prema državi, preduzeće ima izdatke u vidu poreza, taksa, carina, doprinosa i sl. na teret reprodukcije. Svi ovi izdaci imaju karakter ugovornih i zakonskih obaveza koje se pripisuju troškovima proizvodnje.

Trošenje se odvija u reprodukciji kao simbiozi stvaranja novih upotrebnih vrednosti, prenošenja vrednosti sredstava za reprodukciju na nove proizvode i stvaranja nove vrednosti.

Rad stvara novu vrednost iz koje se naknađuju troškovi rada i izdaci u vezi sa reprodukcijom (ugovorne i zakonske obaveze).

Da bi utrošeni elementi proizvodnje postali troškovi, njihova vrednost mora biti tržišno priznata kroz cene reprodukcionih inputa i finalnih proizvoda. Do odstupanja stvarnih od tržišno priznatih troškova dolazi usled:

· odstupanja konkretnih utrošenih količina (U_k) od prosečno utrošenih količina u proizvodnji određene robe na tržištu (U_p);

· odstupanja konkretnog vremena trajanja trošenja (H_k) od prosečnog trajanja trošenja u proizvodnji određene robe na tržištu, odnosno vremena vezivanja vrednosti elemenata proizvodnje za reprodukcioni ciklus (H_p);

· odstupanja konkretnih nabavnih cena elemenata proizvodnje (C_k) od prosečnih nabavnih cena tih elemenata na tržištu (C_p).

Odstupanje konkretnih utrošenih količina elemenata proizvodnje od prosečnih nastaje pod uticajem internih faktora, odnosno sposobnosti preduzeća da sa određenim količinama elemenata proizvednje proizvede nov proizvod. Efikasnijim organizovanjem proizvodnje obezbeđuje se veće produktivno korišćenje vremena angažovanja radne snage i sredstava za rad, te povećanje proizvodnih učinaka u odnosu na troškove rada radnika i osnovnih sredstava. Veći fond tehničkih znanja radnika i viši tehnički nivo sredstava za rad omogućuje skraćivanje vremena trajanja proizvodnih procesa, smanjenje škarta predmeta rada, odnosno njihovih utrošaka. Prema tome, konkretni utrošci odstupaće od prosečnih u zavisnosti od sposobnosti preduzeća da efikasno organizuje proizvodnju sa odgovarajućim brojem i strukturom radnika i odgovarajućim sredstvima za rad.

U_k = U_p

U₀

Pozitivna razlika konkretnih utrošaka od prosečnih pokazuje nižu a negativna višu efikasnost u proizvodnji od prosečne, pod uticajem organizacionih i tehničkih faktora.

Odstupanje konkretnog vremena trajanja trošenja elemenata proizvodnje od proseka, takođe, odražava stupanj efikasnosti organizovanja i tehnički nivo proizvodnje.

H_k = H_p ± H₀

Duže trajanje vremena trošenja od prosečnog stvara dodatne troškove, usled usporavanja obrta angažovanih elemenata proizvodnje, a skraćivanje vremena trajanja smanjuje troškove i povećava efikasnost proizvodnje.

Razlike između konkretnih nabavnih cena i prosečnih cena elemenata proizvodnje koje nastaju kao posledica delovanja subjektivnih faktora odražavaju se na povećanje ili smanjenje konkretnih troškova u odnosu na prosečne, budući da pozitivna razlika u ceni povećava konkretne troškove iznad tržišno priznatih a negativna razlika te troškove smanjuje.

C_k = C_n ± C₀

Smanjivanje konkretnih troškova u slučaju nabavke elemenata proizvodnje po cenama višim od prosečnih nabavnih cena do nivoa tržišno priznatih troškova, moguće je delovanjem na smanjenje utrošaka i vremena trajanja trošenja ispod nivoa priznatog na tržištu.

Prema tome, razlika između konkretnih tržišno priznatih troškova nastaju pod uticajem skupnog delovanja veličine utrošaka, dužine trajanja trošenja i nivoa nabavnih cena elemenata proizvodnje u odnosu na prosečne.

U uslovima uravnoteženog odnosa između ponude i tražnje, tržišna cena odgovara ceni proizvodnje, koja se formira na bazi prosečnih troškova proizvodnje (tržišno priznate cene koštanja) i prosečne stope dobiti. Budući da je tržišna cena jedinstvena, dobit konkretnog proizvođača zavisiće od veličine konkretnih troškova u proizvodnji konkretne robe. Ako su ti troškovi veći od tržišno priznatih, za tu razliku se smanjuje dobit a ako su ti troškovi manji, za tržišno priznatu razliku se povećava dobit.

Na slici 1. prikazane su tri različite situacije koje odražavaju različiti položaj proizvođača usled razlika između konkretnih i prosečnih troškova proizvođača.

Slika 1. Struktura tržišne cene

Klasifikacija troškova

Klasifikacija troškova se zasniva na njihovim različitim karakteristikama. Razlike se ispoljavaju prema:

· elementima reprodukcije,

· mestu nastanka u reprodukcionom ciklusu,

· promenama koje su uslovljene promenama obima proizvodnje,

· načinu evidentiranja i uračunavanja u cenu proizvoda.

Klasifikacija troškova

prema elementima reprodukcije

Elemente reprodukcije čine:

· predmeti rada,

· sredstva za rad i

· rad.

Reprodukcija se odvija uz sadejstvo učesnika izvan preduzeća u vidu pružanja raznih vrsta usluga (preduzeća ili drugih pravnih lica), te uz sadejstvo privrednih asocijacija i države u vidu stvaranja opštih uslova poslovanja na tržištu, iz čega proizilaze određeni izdaci koji se naknađuju kroz troškove reprodukcije.

Troškovi predmeta rada nastaju kao posledica trošenja osnovnih materijala, pomoćnih materijala i energije. Osnovni materijali čine osnovne supstance novog proizvoda, dok pomoćni materijali omogućuju da se odvija tehnološki proces i u relativno manjem obimu učestvuju u formiranju supstance novog proizvoda.

Troškovi energije nastaju korišćenjem energije za pokretanje mašina i uređaja u proizvodnji novih upotrebnih vrednosti ali i za održavanje ili pospešivanje tehnoloških procesa, pa obuhvataju troškove pogonske i tehnološke energije.

Troškovi sredstava za rad nastaju korišćenjem mašina i uređaja, opreme, alata i drugih sredstava za rad u reprodukciji, pri čemu dolazi do njihovog fizičkog trošenja (habanja) a u ekonomskom smislu do prenošenja njihove vrednosti na novi proizvod u vidu troškova sredstava za rad.

U toku korišćenja sredstava za rad, radi njihovog održavanja u funkcionalnom stanju, nastaju izvesni troškovi vezani za podmazivanje, hlađenje, zamenu pojedinih rezervnih delova i sl. Taj deo troškova uvećava troškove korišćenja sredstava za rad u reprodukciji za iznos novčanih izdataka za održavanje.

Nakon određenog perioda korišćenja sredstava za rad u nizu uzastopnih ciklusa reprodukcije, dolazi do habanja izvesnih vitalnih delova tih sredstava. Njihovom zamenom se produžava vek trajanja sredstava za rad u odnosu na predviđeno trajanje u momentu nabavke. Novčani izdaci za produženje veka trajanja sredstava za rad imaji isto ekonomsko značenje kao i ulaganja u nabavku novih sredstava za rad. Tako uvećana vrednost sredstava za rad prenosi se na nove proizvode, njegovim korišćenjem u reprodukciji u produženom veku trajanja.

Pod uticajem delovanja tehničkog progresa u proizvodnji sredstava za rad, na tržištu se pojavljuju nova sredstva za rad sa većom proizvodnom sposobnošću i nižim cenama, pa za preduzeće postaje necelishodno da koristi u reprodukciji ranije nabavljena sredstva i pored toga što ta sredstva nisu fizički istrošena i što nisu prenela svoju vrednost na nove proizvode. Njihovim daljim korišćenjem u reprodukciji zadržali bi se troškovi sredstava za rad na višem nivou od onih koji nastaju kod drugih proizvođača koji koriste nova produktivnija sredstva. Radi toga, celishodno je da se ta sredstva isključe iz reprodukcije usled tehnološke zastarelosti pre isteka njihovog veka trajanja, pod uslovom da su uštede koje se na taj način postižu veće od neamortizovane vrednosti tih sredstava za rad. U tim slučajevima nastaju troškovi sredstava za rad za neamortizovani deo njihove vrednosti u vidu moralne ili tehnološke amortizacije.

Troškovi rada nastaju kao posledica rada radnika u reprodukciji. Formiraju se na bazi utrošaka rada i cena rada.

Troškovi rada formiraju se pod uticajem internih i eksternih faktora. Interni faktori obuhvataju način organizacije rada u funkciji korišćenja angažovane radne snage, opremljenost radnika sredstvima za rad, i kontinuitet snabdevanja radnih mesta materijalom i energijom.

Eksterni faktori ispoljavaju se kroz odnos ponude i tražnje radne snage, stanje i dinamiku promena nacionalne ekonomije i dejstvo mera ekonomske politike na obim državne redistribucije dohotka, obim izdataka za funkcionisanje državnih institucija, cenu rada i dr. a zatim kroz dejstvo tehničkog progresa na strukturu zaposlenosti.

Klasifikacija troškova prema mestu nastanka

u reprodukcionom ciklusu

Troškovi nastaju u svim fazama reprodukcije:

· prethodnoj robnoj fazi;

· tehnološkoj fazi (fazi proizvodnje);

· završnoj robnoj fazi.

U svakoj od ovih faza troše se elementi reprodukcije (rad, predmeti rada i sredstva za rad) i nastaju izdaci u vezi sa reprodukcijom koji imaju karakter troškova.

U prethodnoj robnoj fazi nastaju troškovi u vezi sa nabavkama sirovina i reprodukcionih materijala, skladištenjem, manipulacijom i sl., nabavkama sredstava za rad i zapošljavanjem radnika. To su troškovi rada, amortizacije osnovnih sredstava (skladišnog prostora, sredstava za unutrašnji transport i dr.) i troškovi materijala. Ovi troškovi su u visokoj zavisnosti od veličine angažovanih sredstava i vremena njihovog angažovanja u prethodnoj robnoj fazi. Budući da oni nastaju izvan tehnološkog procesa, njihova optimizacija zasniva se na svođenju vrednosti i vremena angažovanja sredstava na neophodni minimum kojim se obezbeđuje kontinuitet tehnološkog procesa, smanjenju kala, rastura, loma i kvarenja materijala na skladištu.

U tehnološkoj fazi troše se svi elementi proizvodnje u skladu sa zahtevima tehnološkog procesa (rad, predmeti rada i sredstva za rad) i nastaju izdaci koji imaju karakter troškova. Veličina troškova zavisi od vrednosti i vremena angažovanja sredstava. Optimizacija troškova u ovoj fazi zasniva se na smanjenju vrednosti i vremena angažovanih sredstava do nivoa sa kojim se obezbeđuje kontinuitet tehnološkog procesa, svođenjem utrošaka materijala i energije do nivoa tehnoloških zahteva i eliminisanjem nepotrebnih zastoja u radu radnika i produktivnom korišćenju mašina.

U završnoj robnoj fazi nastaju troškovi vezani za čuvanje, skladištenje i prodaju gotovih proizvoda, kao i izdaci koji imaju karakter troškova. Ovi troškovi su, takođe, zavisni od vrednosti i vremena angažovanja sredstava u završnoj robnoj fazi, pa je njihovo smanjenje uslovljeno skraćivanjem vremena realizacije gotovih proizvoda, odnosno skraćivanjem vremena između završetka proizvodnje i prodaje gotovih proizvoda.

Klasifikacija troškova prema uticaju promena

obima proizvodnje na njihovu veličinu

Pojedine grupe troškova se različito menjaju sa promenama obima proizvodnje. Dok jedne grupe troškova rastu proporcionalno porastu obima proizvodnje ili se proporcionalno smanjuju sa smanjenjem obima proizvodnje, druge grupe ostaju nepromenjene ili su nepromenjene u granicama određenog obima proizvodnje. Prema karakteristikama promena troškova sa promenama obima proizvodnje, troškovi se dele na:

· proporcionalne;

· fiksne;

· relativno-fiksne.

Proporcionalni troškovi se menjaju u istom smeru i u istoj proporciji sa promenama obima proizvodnje. Usled te svoje karakteristike, proporcionalni troškovi ostaju isti po jedinici proizvoda. Proporcionalni troškovi obuhvataju:

· troškove osnovnog i pomoćnog materijala za izradu gotovih proizvoda;

· troškove rada na izradi gotovih proizvoda;

· troškove pogonske energije i tehnološkog goriva;

· troškove amortizacije koji se obračunavaju primenom metoda funkcionalnog amortizovanja.

Slika 2. Promene ukupnih i jediničnih proporcionalnih

troškova pri porastu obima proizvodnje

Fiksni (nepromenljivi) troškovi obuhvataju grupu troškova koji se ne menjaju sa promenom obima proizvodnje. U ovu grupu troškova ubrajaju se:

· troškovi istraživanja, planiranja, projektovanja i konstruisanja proizvoda;

· troškovi razrade tehnoloških postupaka;

· troškovi rada na rukovodilačkim mestima najvišeg hijerarhijskog nivoa (npr. rukovodioca preduzeća, rukovodioca sektora i sl.) i troškovi rada i materijala koji nastaju u vezi sa njihovim radom;

· troškovi sredstava za rad za koje se amortizacija obračunava primenom vremenskog sistema amortizovanja.

Slika 3. Promene ukupnih i jediničnih fiksnih

troškova pri porastu obima proizvodnje

Relativno-fiksni troškovi ostaju isti u određenim granicama obima proizvodnje ali kad se proizvodnja poveća ili smanji izvan tih granica, ovi troškovi se značajno menjaju. Sa prelaskom te granice, relativno-fiksni troškovi ostaju na istom nivou do nove granice proizvodnje, odnosno do prelaska u novu zonu obima proizvodnje i ponovne značajne promene tih troškova.

Zona obima proizvodnje je, prema tome, raspon između minimalnog i maksimalnog obima proizvodnje u okviru koga se relativno-fiksni troškovi ne menjaju, odnosno ostaju fiksni. Sa povećanjem obima proizvodnje iznad gornje granice zone potrebno je značajnije povećati troškove koji se ne menjaju do dostizanja maksimalnog obima proizvodnje uz povećane troškove, odnosno do prelaska u novu zonu obima proizvodnje. U slučaju smanjenja obima proizvodnje ispod donje granice obima proizvodnje, relativno-fiksni troškovi se smanjuju i ostaju na istom nivou pri daljem smanjenju obima proizvodnje do donje granice te zone proizvodnje.

Slika 4. Promene relativno-fiksnih troškova

pri porastu obima proizvodnje

Relativno-fiksni troškovi mogu imati progresivne ili degresivne tendencije sa promenama obima proizvodnje. Progresivne tendencije relativno-fiksnih troškova ogledaju se u srazmerno većem povećanju ovih troškova pri prelasku u zonu većeg obima proizvodnje od povećanja obima proizvodnje u toj zoni. Suprotno, degresivne tendencije ogledaju se u srazmerno manjem povećanju relativno-fiksnih troškova od povećanja obima proizvodnje.

U slučaju progresivnog rasta relativno-fiksnih troškova ispoljava se tendencija njihovog povećanja po jedinici proizvodnje a u slučaju degresivnog rasta, tendencija njihovog pada po jedinici proizvodnje, sa povećanjem obima proizvodnje.

Slika 5. Trend promena relativno-fiksnih toškova

pri porastu obima proizvodnje

Relativno-fiksni toškovi se, po pravilu, pri prelasku iz zone većeg obima proizvodnje u zonu manjeg obima proizvodnje ne smanjuju po istom ritmu po kome su se povećavali pri prelasku iz zone nižeg u zonu višeg obima proizvodnje. To zaostajanje smanjivanja relativno-fiksnih troškova za promenama obima proizvodnje naziva se remanentnost (lat. remanere - zaostajati) relativno-fiksnih troškova, prvenstveno kao posledica remanentnosti postojećih organizacionih oblika u preduzeću, budući da se organizaciono ustrojstvo i broj radnih mesta menja sporije sa padom obima proizvodnje, s obzirom da taj pad ne mora biti trajnijeg karaktera, pa bi te promene mogle usloviti više troškove u slučaju novog porasta proizvodnje nego što su uštede od promene organizacionog ustrojstva i smanjenja broja radnih mesta u relativno kratkom periodu.

Slika 6. Promene relativno-fiksnih troškova pri

smanjenju obima proizvodnje

Usled remanentnosti relativno-fiksnih troškova, smanjivanje obima proizvodnje uslovljava povećanje troškova proizvodnje po jedinici proizvoda i negativno se odražava na ekonomske rezultate preduzeća.

Usled različitih promena pojedinih vrsta troškova sa promenama obima proizvodnje, preduzeće ostvaruje različite troškove po jedinici proizvoda. Preduzeće nastoji da u okviru određenih uslova proizvodi sa majnižim troškovima po jedinici proizvoda, budući da pri tom obimu proizvodnje ostvaruje najveću razliku između tržišne cene i cene koštanja proizvoda. Analizom troškova dolazi se do optimuma proizvodnje, odnosno zone obima proizvodnje u okviru koje se ostvaruju najpovoljniji poslovni rezultati.

Na slici 7. prikazane su tendencije promena proporcionalnih, fiksnih, relativno-fiksnih i ukupnih troškova po jedinici proizvoda za različit obim proizvodnje.

Slika 7. Optimalni obim proizvodnje

Proizvodnja manja od Q_min i veća od Q_max ne bi donosila dobit već gubitak a tačke zone obima proizvodnje u kojim se seku kriva troškova i linija koja označava tržišnu cenu, nazivaju se mrtve tačke ili pragovi rentabiliteta.

Utvrđivanje optimuma proizvodnje moguće je i primenom metoda analize graničnih (marginalnih) troškova. Pod pojmom marginalni troškovi podrazumeva se prirast troškova (DT) za dati obim prirasta proizvodnje(DQ), odnosno troškovi dodatne jedinice proizvodnje. Porast ukupnih troškova pri promeni obima proizvodnje zavisi od porasta proporcionalnih i relativno-fiksnih troškova, budući da je T_f1 - T_f0 = 0, pa je:

DT_u = (T_p1 - T_p0) + (T_j₁ - T_j₀)

Povećanje obima proizvodnje moguće je do granice kada su marginalni troškovi za jedinicu prirasta proizvodnje manji ili jednaki prosečnim troškovima proizvodnje, to jest:

Ako su marginalni troškovi za jedinicu prirasta proizvodnje manji od prosečnih, povećanje proizvodnje dovešće do smanjivanja prosečnih troškova a u slučaju da su ovi troškovi isti prosečni troškovi se ne bi promenili. Ukoliko su marginalni troškovi veći od prosečnih, svako povećanje proizvodnje bi vodilo povećanju prosečnih troškova i smanjivanju dobiti. Usled toga, optimalni obim proizvodnje je u tački u kojoj prestaje smanjenje marginalnih troškova za jedinicu prirasta proizvodnje.

Kalkulacije troškova i cena

Kalkulacije troškova i cene koštanja

Kalkulacija troškova (calculatio - lat. izračunavanje, predračun, proračun) obuhvata postupak utvrđivanja cene koštanja pojedinih proizvoda za ostvareni obim proizvodnje po vrstama troškova i drugih izdataka koji imaju karakter troškova.

Po svojoj nameni kalkulacija može biti:

· predračunska (planska), odnosno za konkretnu proizvodnju u budućnosti,

· obračunska (stvarna) koja sadrži stvarne stavke registrovane u knjigovodstvu kao stvarne troškove i izdatke za određenu proizvodnju.

Utvrđivanje predračunske kalkulacije zasniva se na konkretnim uslovima proizvodnje definisanih proizvodnim programom, tehnologijom proizvodnje, tržišnim i netržišnim (administrativnim) faktorima. Predračunska kalkulacija ima za cilj da realno sagleda troškove i izdatke u vezi sa određenom proizvodnjom, radi donošenja odluke o pristupanju konkretnoj proizvodnji, odnosno o izboru konkretne proizvodnje u uslovima postojanja mogućnosti alternativnog izbora.

Predračunska kalkulacija se zasniva na informacijama koje su rezultat predhodnog iskustva, aktuelnim informacijama o stanju i na predviđanjima promena stanja u okruženju i preduzeću.

Osnovne informacija neophodne za izradu predračunske kalkulacije obuhvataju podatke o utrošcima, nabavnim cenama inputa, izdacima u vezi sa proizvodnjom i tržišnim cenama finalnih proizvoda za koje se radi kalkulacija i na predviđanju dinamike promena u periodu planirane proizvodnje.

Utvrđivanje obračunske (stvarne) kalkulacije zasniva se na odgovarajućoj materijalnoj i knjigovodstvenoj evidenciji o utrošcima, troškovima i izdacima po nosiocima (proizvodima) i primeni metoda raspoređivanja zajedničkih (indirektnih - režijskih) troškova na njihove stvarne nosioce, odnosno proizvode.

Šema 4. Struktura kalkulacije cene koštanja
Pozicija	Elementi po vrstama i grupama	Jedinica mere utrošaka	Količina utrošaka	Cena po jedinici utrošaka	Iznos troškova
1	2	3	4	5	6
1.	Direktni troškovi
*1.1*	*Materijal*
1.1.1.	Osnovni materijal
1.1.2	Pomoćni materijal
1.1.3.	Energija
*1.2.*	*Zarade radnika*
*1.3.*	*Amortizacija*
*1.4.*	*Usluge drugih organizacija*
2.	Indirektni (režijski) troškovi
*2.1.*	*Troškovi pogonske režije*
2.1.1.	Materijal
2.1.2	Energija
2.1.3.	Zarade radnika
2.1.4.	Amortizacija
2.1.5	Usluge drugih organizacija
*2.2.*	*Troškovi upravno-prodajne režije*
2.2.1	Materijal
2.2.2.	Energija
2.2.3.	Zarade radnika
2.2.4	Amortizacija
2.2.5.	Usluge drugih organizacija
2.2.6.	Ugovorne i zakonske obaveze
2.2.7.	Troškovi finansiranja reprodukcije
3.	Cena koštanja

Direktni troškovi se već u određenoj operativnoj evidenciji (radnim listama, listama potrošenog materijala i dr.) evidentiraju i vezuju za proizvod usled čije proizvodnje su nastali i u momentu u kome su nastali. Indirektni troškovi se u operativnoj evidenciji ne mogu rasporediti na određeni proizvod, budući da ovi troškovi nastaju u vezi sa celokupnom proizvodnjom (koja, najčešće, obuhvata veći broj proizvoda ili više vrsta istog proizvoda) i sa poslovanjem preduzeća. Radi toga se inirektni troškovi raspoređuju na određene proizvode primenom jednog od metoda raspoređivanja koji u najvećoj meri objektivizira vezivanje ovih troškova za pojedine proizvode.

Metod divizione kalkulacije

Divizioni metod kalkulisanja primenjuje se izuzetno, u situaciji kad preduzeće proizvodi isti proizvod na različitim mestima ili u različitim pogonima, pa se indirektni troškovi raspoređuju na određene proizvode delenjem ukupnih indirektnih troškova sa brojem proizvoda i njihovim vezivanjem za proizvode jednog pogona, radilišta i sl.

Ako je ukupna proizvodnja određenog proizvoda (Q) zbir proizvodnje ostvarene u dva pogona ili gradilišta, tada je:

Q = Q₁ + Q₂ ,

a ukupni troškovi te proizvodnje sastoje se od direktnih troškova evidentiranih u prvom (Td₁) i drugom (Td₂) pogonu i indirektnih troškova (T_r) koji su nastali u vezi sa celokupnom proizvodnjom. Raspoređivanje indirektnih troškova (T_r) izvršiće se primenom sledećeg postupka:

Q₁= Tr₁

Q₂= Tr₂

T₁ = Td₁+ Tr₁

T₂ = Td₂+ Tr₂

T = T₁ + T₂

Cena koštanja po jedinici proizvoda utvrdiće se delenjem ukupnih troškova za svaki pogon ili gradilište sa ostvarenom proizvodnjom u pogonu ili gradilištu.

Cena koštanja za jedinicu proizvoda (c_q) u prvom pogonu jednaka je;

c_q(1) = ,

a u drugom;

c_q(2) = .

Cena koštanja po jedinici proizcoda u dva pogona može biti ista ili različita;

t₁<=> t₂ ,

iz čega proizilaze i različiti ekonomski učinci ovih pogona.

Metod kalkulacije

primenom ekvivalentnih brojeva

Za raspoređivanje indirektnih troškova na njihove nosioce (proizvode) u slučajevima izdiferenciranog asortimana proizvoda koji se proizvode po istoj ili približno istoj tehnologiji, koristi se metod ekvivalentnih brojeva. Prema ovom metodu izračunava se ekvivalentni broj na bazi zajedničkog elementa za sve proizvode. Taj ekvivalentni broj može se utvrditi na bazi norma časova za proizvodnju jedinice svakog pojedinog proizvoda i sameravanjem te vrednosti prema standardnom proizvodu. Raspoređivanje indirektnih troškova vrši se množenjem količina proizvoda (Q) sa ekvivalentnim brojem (E_i) i zbirom ukupnih indirektnih troškova i delenjem tog proizvoda sa zbirom umnožaka količina i ekvivalentnih brojeva:

T_i =

Ovako utvrđen iznos indirektnih troškova se sabira sa direktnim troškovima i čini cenu koštanja proizvedenih količina. Cena koštanja jedinice proizvoda (c_q) utvrđuje se delenjem ukupnih troškova utvrđenih prethodnim postupkom sa količinom proizvoda (Q_i):

c_q(i) =

Metod dodatne kalkulacije

Metod dodatnog kalkulisanja sastoji se u utvrđivanju relativnog odnosa (koeficijenta) između ukupnih indirektnih troškova za sve proizvode (

) i ukupnih direktnih troškova za sve proizvode (

) ili jedne od stavki direktnih troškova (npr. zarada radnika). Raspoređivanje indirektnih troškova na pojedine proizvode vrši se utvrđivanjem njihovog iznosa (Tr_i) za sve vrste proizvoda, množenjem primenjene osnovice, odnosno iznosa direktnih troškova za svaki proizvod sa prethodno utvrđenim koeficijentom (K_r), to jest:

K_r =

Tr_i = Td_i

K_r

Tu_i = Td_i + Tr_i

Cena koštanja jedinice proizvoda (c_qi) jednaka je odnosu između utvrđene cene koštanja i proizvedene količine određenog proizvoda:

c_qi =

Metod kalkulacije vezanih proizvoda

Metod kalkulacije vezanih proizvoda primenjuje se za raspoređivanje indirektnih troškova u slučajevima kada se iz iste sirovine proizvodi jedan ili više osnovnih proizvoda i jedan ili više sporednih proizvoda. Primena ovog metoda sastoji se u umanjivanju ukupnih indirektnih troškova za prihode (stvarne ili planirane) od prodaje sporednih proizvoda. Umanjeni iznos indirektnih troškova raspoređuje se na glavne proizvode primenom jednog od prethodno izloženih metoda kalkulacija.

Kalkulacija prodajne cene

Prodajnu cenu određuje tržište prema uslovima delovanja ponude i tražnje, pa se u tržišnim privredama cena finalnih proizvoda formira nezavisno od troškova proizvodnje konkretnog proizvođača. Tržišna cena odgovara tržišnoj vrednosti i sastoji se od tržišno priznatih troškova u proizvodnji konkretne robe i dobiti (profita) obračunate po prosečnoj stopi na predujmljeni kapital, u uslovima ujednačenog odnosa ponude i tražnje, pa je:

C_t = T + D_b

Ukoliko su troškovi konkretnog proizvođača izjednačeni sa tržišnom cenom, preduzeće posluje na granici rentabiliteta. Da bi se ostvarila dobit, troškovi konkretnog proizvođačamoraju biti manji od tržišnih cena njegovih proizvoda (T < C_t). Radi toga, ekonomika troškova je naročito značajna za ekonomski uspeh preduzeća.

U slučaju neuravnoteženog odnosa ponude i tražnje, tržišna cena je manja od tržišne vrednosti ako postoji višak ponude nad tražnjom, a veća ukoliko je ponuda manja od tražnje. Usled toga, za poslovni uspeh preduzeća je, pored ekonomike troškova značajno i stalno prilagođavanje tržišnim zahtevima kroz promene asortimana prozvodnje, koje će biti u funkciji smanjenja nezadovoljene tražnje.

Promene cena tokom građenja

U zemljama sa nestabilnim tržišnim uslovima privređivanja, ugovaranje izvođenja građevinskih radova odvija se u uslovima visoke neizvesnosti koje obe ugovorne strane - izvođač i investitor - nastoje da svedu na što manju meru, odnosno da maksimalno eliminišu njihov uticaj na promenu ekonomskog položaja obe ugovorne strane u procesu realizacije ugovorenog građevinskog posla.

Interes naručioca ogleda se u njegovom zahtevu da mu se naručeni građevinski objekt preda na korišćenje u ugovorenom roku, izgrađen prema tehničkoj dokumentaciji i po ceni koja odgovara realnoj vrednosti utvrđenoj ugovorom. Interes izvođača sastoji se u zahtevu da se u ugovorenom roku završi i preda građevinski objekt naručiocu izgrađen prema tehničkoj dokumentaciji i naplati novčani iznos koji odgovara realnoj vrednosti utvrđenoj ugovorom. Budući da je ugovor dvostrani akt u kome su ugovorne strane slobodno izrazile svoju volju da će pod određenim uslovima realizovati ugovorene odnose, izražen je obostrani interes da se ugovorom reguliše i način eliminisanja nepredviđenih promena u toku realizacije ugovora, koje su proizvod delovanja utvrđenih faktora na koje obe ugovorne strane nemaju uticaja.

Te nepredviđene promene eksternih faktora odnose se, prvenstveno, na promene cena inputa, kao rezultat nestabilnih tržišnih uslova i monetarne i fiskalne politike. Promene cena inputa pod uticajem eksternih faktora, povećavaju nominalne troškove proizvodnje, pa bi bez njihove adekvatne kompenzacije od strane naručioca, građevinsko preduzeće poslovalo sa gubitkom, a u zavisnosti od dimenzija porasta cena inputa i obima ugovorenih poslova u odnosu na proizvodne kapacitete, otišlo pod stečaj i pre završetka ugovorene izgradnje objekta, čime bi se dovela u pitanje, ne samo izgradnju, već i ekonomska vrednost uloženih novčanih sredstava. Budući da takav tok događaja nije u ekonomskom interesu ni jedne od ugovornih strana, one nastoje da ugovorom definišu odnose koji će objektivno, u najvećoj mogućoj meri, omogućiti realizaciju ugovorenog posla, bez negativnih posledica na ekonomske rezultate poslovanja građevinskog preduzeća u vezi sa ugovorenim poslom, pod uticajem promena cena.

Radi otklanjanja posledica promena cena inputa tokom građenja, ugovorne strane utvrđuju način i postupak obračuna troškova građenja i njihove naknade u toku realizacije ugovorenih poslova. Klauzula promenljive cene zasniva se na primeni metoda klizne skale za obračun troškova građenja i reviziju ugovorene cene.

Klauzula o promeni ugovorene cene u ugovoru o građenju obuhvata;

· izjavu ugovornih strana u kojim će se uslovima izvršiti promena ugovorne cene (rast cena inputa, povećanje poreskih opterećenja i drugih dažbina i dr.),

· metod obračuna promene ugovorene cene,

· izvore podataka za obračun promene ugovorene cene.

Izjava ugovornih strana u kojim će se uslovima izvršiti promena ugovorene cene sastoji se od precizno utvrđenih uslova u kojim izvođač radova ima pravo na uvećanje cene izvršenih radova ili pak na njeno umanjenje. Iz praktičnih razloga utvrđuje se obim tolerancije pri promeni cena inputa (npr. ugovorne strane imaju pravo na promenu ugovorene cene građenja u slučajevima kada se cene pojedinih materijala usluga ili troškova života promene za više od 3%). U utvrđenom intervalu promena cena inputa ne dolazi do promene ugovorene cene, pri čemu se međusobni rizici svode u ekonomski podnošljive okvire a, ujedno, se smanjuju troškovi obračuna. Pored toga, u izjavi se utvrđuje da se promena cena odnosi na obim izvršenih radova između dva obračuna.

Metod obračuna promene ugovorene cene zasniva se na primeni matematičke formule klizne skale, koja ima sledeći opšti oblik:

P₁ = P₀(a + b

...+

u kojoj je:

· P₁ - promenjena ugovorena cena,

· P₀ - početna ugovorena cena,

· a - koeficijent učešća nepromenljivih troškova u ugovorenoj vrednosti građevinskih radova,

· b, c, ..., n - koeficijenti učešća odgovarajućih inputa kod kojih je moguća promena cena u ugovorenoj vrednosti građevinskih radova,pri čemu je (a + b + c + ... + n) = 1,

· I_b , I_c, .... , I_n - indeksi rasta cena odgovarajućih inputa u obračunskom periodu u procentima.

Ugovorena cena zasnovana je na detaljnoj kalkulaciji u kojoj su jasno naznačene pojedine stavke utrošaka i troškova, svrstane u osnovne grupe za koje se prate promene cena.

U okviru troškova izgradnje, izvođač radova kalkuliše direktne troškove izgradnje na bazi normativa utrošaka i njihovih cena na lokalnom tržištu. Ukoliko se na lokalnom tržištu ne mogu nabaviti određeni elementi za gradnju, planira se njihova nabavka u inostranstvu prema najpovoljnijim cenama i uslovima nabavke (transport, troškovi finansiranja i dr.).

Režijski troškovi su najmanje određena kategorija u strukturi kalkulacije i odražavaju stupanj organizovanosti preduzeća - izvođača radova. Kalkulacija treba da sadrži režijske troškove koji u odnosu na direktne troškove nisu veći od prosečnih za proizvođača u okviru konkretne građevinske proizvodnje. Ukoliko je taj odnos nepovoljniji, manja je konkurentnost preduzeća i mogućnost pribavljanja poslova na tržištu. Radi toga, preduzeće može realno više režijske troškove nadoknaditi samo na teret dobiti.

Dobit (profit) predstavlja prinos na angažovana sredstva koja kalkulativno treba da je viša od moguće stope prinosa na finansijski kapital, za deo koji čini preduzimačku dobit. Realan iznos i stopa dobiti zavisiće od sposobnosti izvođača radova da realizuju troškove u kalkulativnim okvirima.

Nezavisno od mesta nastanka troškova (direktni ili indirektni), ugovorom je potrebno definisati osnovnu strukturu ugovorene cene prema osnovnim grupama troškova i drugih stavki, koje obuhvataju:

· troškove materijala i usluga (osnovnih materijala, pomoćnih materijala, energije, usluga),

· troškove amortizacije,

· troškove rada,

· poreze i doprinose,

· troškove finansiranja,

· troškove osiguranja,

· ostale nespecificirane troškove,

· dobit.

Ovako struktuirana ugovorena cena omogućuje primenu metoda klizne skale, radi njene revalorizacije pod dejstvom promenjenih spoljnih okolnosti.

Za sve osnovne stavke ili njihove pojedine elemente određuje se izvor podataka na osnovu koga se utvrđuje indeks promena cena ili stopa promene kalkulativne stavke.

Za utvrđivanje promene cena materijala koriste se pokazatelji o cenama u trgovini na veliko, s obzirom da građevinska preduzeća nabavljaju materijale po cenama koje se primenjuju u trgovini na veliko.

Promene iznosa amortizacije se zasnivaju na promenama cena osnovnih sredstva po grupama sredstava.

Troškovi rada se kalkulišu na bazi neto cene rada i zavisnih troškova koji se obračunavaju na neto zarade radnika u vidu poreza i doprinosa. Do promene troškova rada može doći usled promene neto cene rada radnika pod uticajem porasta troškova života i promena poreza i doprinosa na zarade radnika.

Porezi i doprinosi koji se obračunavaju na promet, dohodak i dobit menjaju se u zavisnosti od promene osnovice i promene stope koja se primenjuje na utvrđenu osnovicu.

Troškovi finansiranja nastaju u uslovima kada naručilac plaća radove tek po njihovom izvršenju, prema privremenim situacijama, a rezultat su obima korišćenih novčanih sredstava i komercijalne stope na kredite kod poslovnih banaka. U slučajevima kad naručilac posla obezbeđuje novčana sredstva unapred, u celini u vidu avansa, ovi troškovi ne nastaju.

Troškovi osiguranja zavise od nominalne vrednosti osnovice osiguranja, iznosa premije osiguranja i stope obračuna osiguranja. Sa promenama nominalne vrednosti osnovice i iznosa premije osiguranja pod uticajem promena cena, kao i stope obračuna osiguranja, menjaju se i troškovi osiguranja.

Ostali nespecificirani režijski troškovi obuhvataju različite troškove koji se javljaju usled specifičnih zahteva kod izgradnje građevinskih objekata. Revalorizacija njihove nominalne vrednosti može se vršiti primenom opšteg indeksa cena u trgovini na veliko, indeksa troškova života ili drugih opštih pokazatelja rasta cena.

Kalkulativni iznos dobiti (profita) je moguće revalorizovati na bazi promena kamatne stope na finansijski kapital.

U postupku primene klizne skale radi zaštite ugovornih strana, javljaju se brojna ograničenja i poteškoće. Potrebno je obezbediti prikupljanje podataka o promenama cena, troškova i izdataka iz većeg broja izvora u različitoj periodici njihovog objavljivanja. Postoji značajna diskrepanca između nastanka promene i momenta javnog saopštavanja podataka i dr. Iz tih razloga se obračun razlike u ceni zasniva na primeni agregatnih indeksa cena na pojedine stavke kalkulacije. Na taj način primenjen metod obračuna klizne skale ne eliminiše u potpunosti uticaj stvarne promene cena pojedinih kalkulativnih elemenata već samo u određenoj meri, pri čemu posledice takvog obračuna koje su proizvod određenog stupnja aproksimacije mogu teretiti bilo koju ugovornu stranu. Greška u obračunu promene vrednosti pojedinih stavki kalkulacije je manja ukoliko je učešće vrednosti te stavke čije se promene aproksimiraju pomoću opštih indeksa cena u strukturi kalkulacije manje.

Ulaganja u obliku angažovanja

Ulaganja u reprodukciju su kontinualna, pa se u svakom momentu sredstva preduzeća nalaze angažovana u svim fazama reprodukcionog ciklusa i to:

· u novčanom obliku (S);

· u materijalnom obliku, na zalihama, pre početka njihove tehnološke obrade ili prerade (B);

· u fazi tehnološke obrade ili prerade (U);

· u gotovim proizvodima (Q);

· u vidu potraživanja od kupaca (C).

Početak proizvodnje označava prelazak novčanih sredstava u materijalne oblike radi pripreme elemenata proizvodnje za tehnološku obradu ili preradu a završava se realizacijom gotovih proizvoda. Angažovana sredstva u materijalnom obliku, po fazama angažovanja, prema tome, mogu biti u:

· prethodnoj robnoj fazi;

· tehnološkoj fazi;

· završnoj robnoj fazi.

Obim angažovanja sredstava i dužina trajanja tehnološke faze zavisi od karaktera tehnološkog procesa, organizacije tog procesa i iskorišćenja kapaciteta. Kontinuitet funkcionisanja tehnološkog procesa i stepen korišćenja njegovih kapaciteta je u visokoj zavisnosti od stanja sredstava u prethodnoj fazi i mogućnosti snabdevanja tehnološke faze elementima proizvodnje. Obim sredstava u prethodnoj robnoj fazi i dužina trajanja ove faze povećava ulaganja koja su tehnološki uslovljena ali i sigurnost snabdevanja tehnološke faze elementima proizvodnje i iskorišćenja kapaciteta. Usled toga, u prethodnoj robnoj fazi potrebno je obezbediti minimalno angažovanje sredstava u minimalnom vremenskom trajanju koja su dovoljna za obezbeđivanje kontinuiranog toka tehnološkog procesa i planirani stepen iskorišćenja kapaciteta tehnološke faze. Radi toga se u prethodnoj robnoj fazi susrećemo sa zahtevom optimizacije obima angažovanja sredstava i vremena angažovanja.

Angažovana sredstva u završnoj robnoj fazi, njihov obim i vreme trajanja angažovanja, zavise od mogućnosti realizacije (prodaje) ostvarene proizvodnje. Optimizacija obima angažovanih sredstava u ovoj fazi sastoji se od smanjivanja obima i vremena angažovanja kojim se obezbeđuje uredno (u pogledu količina i vremena) ispunjavanje preuzetih obaveza isporuka gotovih proizvoda kupcima. U slučaju značajnije varijacije tražnje za gotovim proizvodima, radi iskorišćenja kapaciteta proizvodnje, stvaraju se zalihe gotovih proizvoda kojim se otklanjaju razlike između obima proizvodnje i sezonske varijacije tražnje gotovih proizvoda.

S obzirom da postoje značajne razlike u pogledu funkcija, načina angažovanja i trošenja osnovnih i obrtnih sredstava, metode analize i optimizacije obima i vremena angažovanja osnovnih i obrtnih sredstava su prilagođene tim specifičnostima.

Angažovanje osnovnih sredstava

Angažovanjem osnovnih sredstava u reprodukciji obezbeđuje se tok procesa proizvodnje u kome ta sredstva učestvuju sa svojom celokupnom vrednošću a na proizvode (rezultate) jednog proizvodnog ciklusa prenose samo deo svoje vrednosti, srazmerno mogućnostima njihovog ukupnog angažovanja u reprodukciji. Usled takvog karaktera osnovnih sredstava, vrednost angažovanih sredstava u jednom proizvodnom ciklusu je uvek veća od troškova osnovnih sredstava u tom ciklusu.

Osnovna sredstva su novčano izražene vrednosti sredstava u reprodukciji koja se koriste u više reprodukcionih ciklusa, pri čemu ne menjaju svoj oblik, već umanjuju svoju prvobitnu vrednost za deo prenete vrednosti na nove proizvode u procesu reprodukcije.

Osnovna sredstva mogu bitu u materijalnom obliku, u novčanom obliku ili u obliku prava. U određenom momentu, osnovna sredstva u preduzeću mogu biti u upotrebi (funkciji), u izgradnji (pripremi) ili van upotrebe.

Prema funkcijama u reprodukciji, osnovna sredstva se dele na:

· građevinske objekte;

· uređaje i opremu;

· transportna sredstva;

· krupan alat i inventar;

· zemljište, melioracije, dugogodišnje zasade i osnovno stado;

· patente, licence i druga prava;

· osnivačka ulaganja;

· osnovna sredstva u pripremi (izgradnji);

· novčana sredstva osnovnih sredstava.

U građevinske objekte se ubrajaju industrijske, poljoprivredne, trgovinske, ugostiteljske, upravne i druge zgrade koje su namenjene za obavljanje delatnosti preduzeća, kao i građevinski objekti infrastrukture (hidrograđevinski, saobraćajni, objekti elektroprenosa, veza i dr.).

Uređaji i oprema se sastoje od proizvodnih, transpotrnih i energetskih uređaja čija je funkcija da obezbede odgovarajuće uslove za rad, postrojenja, pogonskih i radnih mašina za obradu i preradu predmeta rada.

Transportna sredstva služe za odvijanje unutrašnjeg i spoljnog transporta predmeta rada i gotovih proizvoda.

Alati su sredstva kojim radnik neposredno deluje na predmet rada a inventar (pogonski i poslovni) obuhvata sredstva koja služe efikasnom odvijanju rada.

Zemljište obuhvata poljoprivredne površine, površine na kojim su smešteni proizvodni pogoni, objekti infrastrukture i drugi objekti. Melioracije, dugogodišnji zasadi i osnovno stado obuhvataju vrednost ulaganja u poboljšanje zemljišta (njegovih produktivnih svojstava), višegodišnje zasade (voćnjake, vinograde, hmeljarnike i dr.) te radnu i priplodnu stoku.

Patent je zaštićeno isključivo pravo korišćenja nekog novog rešenja (pronalaska) u proizvodnji. Do novih rešenja u proizvodnji se dolazi ulaganjem novčanih sredstava za rad na pronalasku. Zaštićeno pravo može se nalaziti u prometu, odnosno kupovati i prodavati. Otkupljeno pravo korišćenja pronalaska naziva se licenca. Patenti i licence, kao proizvodna rešenja koriste se, po pravilu, duži niz godina, pa se njihova vrednost postupno prenosi na novi proizvod. Zbog karaktera amortizovanja vrednosti, patenti i licence se ubrajaju u osnovna sredstva.

Osnivačka ulaganja obuhvataju vrednost ulaganja koja su nastala u vezi sa osnivanjem preduzeća ili dela preduzeća. Obuhvataju ulaganja u izradu elaborata, izdatke za kamate po investicionim kreditima i sl. Njihova vrednost se postupno prenosi na nove proizvode, pa se ubrajaju u osnovna sredstva.

Osnovna sredstva u pripremi obuhvataju vrednost ulaganja u nezavršene objekte, vrednost nabavljene a neugrađene opreme i sl.

Novčana sredstva osnovnih sredstava obuhvataju izdvojena novčana sredstva po osnovu amortizacije, iz ostvarenog dohotka, od prodaje osnovnih sredstava, a koja su namenjena za nabavku osnovnih sredstava.

Vrednost osnovnih sredstava utvrđuje se na bazi troškova nabavke, koji uključuju sve troškove do osposobljavanja osnovnog sredstva za njegovo korišćenje u proizvodnji.

Nabavna vrednost osnovnog sredstva obuhvata fakturnu vrednost (iznos naznačen na fakturi dobavljača), troškove transporta, montaže i ugradnje, carine, poreze i troškove obučavanja radnika za rad sa određenim sredstvom, kao i druge zavisne troškove nabavke.

Nabavna vrednost osnovnog sredstva predstavlja osnovicu za obračun amortizacije osnovnog sredstva u proizvodnji. Zbir ukupno amortizovane vrednosti u toku eksploatacije osnovnog sredstva čini otpisanu vrednost, odnosno ispravku vrednosti osnovnog sredstva.

Sadašnja vrednost osnovnog sredstva predstavlja ostatak po odbitku otpisane vrednosti od nabavne vrednosti osnovnog sredstva.

Utvrđivanje realne vrednosti osnovnih sredstava je izuzetno značajno, budući da se samo na osnovu realne nabavne vrednosti mogu utvrditi realni troškovi osnovnih sredstava u proizvodnji, kao i stepen efikasnosti angažovanja osnovnih sredstava u proizvodnji. U nestabilnim monetarnim uslovima dolazi do kontinuiranih promena tržišnih cena osnovnih sredstava. Utvrđivanje realne vrednosti osnovnih sredstava, u tim uslovima, obezbeđuje se revalorizacijom nabavne i sadašnje vrednosti osnovnih sredstava, kao i iznosa amortizacije u određenom obračunskom periodu, na bazi stope promene cena osnovnih sredstava u određenom periodu. Revalorizacijom se obezbeđuje realno naknađivanje utrošene vrednosti u proizvodnji iz prihoda poslovanja, u skladu sa promenama na tržištu.

Početak angažovanja osnovnih sredstava u proizvodnji označava momenat njihove nabavke. Prenošenje vrednosti osnovnih sredstava na nove proizvode ostvaruje se u procesu reprodukcije, pa nakon završetka jednog reprodukcionog ciklusa, osnovna sredstva ulaze u novi reprodukcioni ciklus sa umanjenom vrednošću ali istih proizvodnih svojstava. Ta umanjena vrednost osnovnih sredstava za deo prenete vrednosti ne umanjuje i proizvodne sposobnosti osnovnih sredstava već samo umanjuje broj preostalih ciklusa reprodukcije u kojim je moguće angažovati osnovna sredstva. Preneta vrednost osnovnih sredstava na nove proizvode, koja je, nakon realizacije, transformisana u novčana sredstva, može se upotrebiti za nabavku novih osnovnih sredstava i time, pre isteka veka trajanja osnovnih sredstava, angažovati u procesu reprodukcije. Korišćenjem prenete vrednosti osnovnih sredstava na nove proizvode (amortizacionog fonda) za investiciono održavanje, obezbeđuje se održavanje njihovog funkcionalnog svojstva (a često i produženje veka njihovog trajanja), pa ovaj vid ulaganja ima isti značaj za proizvodnju kao i nabavka novih osnovnih sredstava. Zbog toga je za angažovanje osnovnih sredstava u reprodukciji karakterističan stalan odliv i priliv vrednosti osnovnih sredstava. Za analizu ekonomske efikasnosti osnovnih sredstava je, radi toga, značajno, pored utvrđivanja stanja osnovnih sredstava u određenom momentu (nabavne i sadašnje vrednosti i otpisanog iznosa) i utvrđivanje vrednosti prosečno angažovanih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu.

Prosečna vrednost početno angažovanih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu utvrđuje se na bazi nabavne vrednosti osnovnih sredstava, broja ciklusa angažovanja i amortizacione kvote za jedan reprodukcioni ciklus, pa je:

pri čemu je:

· Si₁ - prosečna vrednost početno angažovanih osnovnih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu;

· n - broj reprodukcionih ciklusa u toku veka trajanja osnovnih sredstava;

· Ti - troškovi osnovnih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu (amortizaciona kvota).

Prosečnu vrednost početno angažovanih osnovnih srestava u jednom reprodukcionom ciklusu potrebno je uvećati za prosečnu vrednost naknadno angažovanih osnovnih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu, koja se obračunava prema sledećem obrascu:

pri čemu je :

· Si₂ - prosečna vrednost naknadno angažovanih osnovnih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu;

· k - broj reprodukcionih ciklusa koji je prethodio reprodukcionom ciklusu u kome je izvršeno naknadno ulaganje u osnovna sredstva;

· Au - vrednost naknadnih ulaganja u osnovna sredstva u jednom reprodukcionom ciklusu.

U prethodnoj robnoj fazi obrtna sredstva su angažovana u obliku vrednosti reprodukcionih materijala na zalihama nabavljenih radi snabdevanja proizvodnje, u skladu sa tehnološkim zahtevima, kao i u potraživanjima po osnovu rada u toj fazi.

Prosečna vrednost angažovanih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu (Si) jednaka je zbiru prosečne vrednosti početno angažovanih osnovnih sredstava u jednom reprodukcionom ciklusu (Si₁) i prosečne vrednosti naknadno unetih osnovnih sredstava u reprodukciju (Si₂), odnosno:

Si = Si₁+ Si₂

Angažovanje obrtnih sredstava

Tok procesa reprodukcije uslovljen je, pored prethodnog pribavljanja sredstava za rad, obezbeđenjem odgovarajućeg novčanog iznosa za kontinuirani, ekonomski celishodan ulazak materijala, energije i radne snage u reprodukciju i izlazak njihove reprodukovane vrednosti u obliku realizovane vrednosti na tržište. Taj deo sredstava, budući da se u celini (u neokrnjenoj vrednosti) vraća u novi reprodukcioni ciklus, čini obrtna sredstva. S obzirom da se potrošnja materijala, energije i rada odvija kontinuirano, obrtna sredstva se u toku reprodukcionog ciklusa nalaze ili u novčanom ili u materijalnom obliku u jednoj od faza reprodukcije.

U prethodnoj robnoj fazi su obrtna sredstva angažovana u obliku vrednosti reprodukcionih materijala na zalihama, nabavljenih radi snabdevanja proizvodnje, u skladu sa tehnološkim zahtevima, kao i u potraživanjima po osnovu rada u toj fazi.

U tehnološkoj fazi su obrtna sredstva angažovana u obliku vrednosti proizvodnje u toku (nedovršene proizvodnje) a koja se sastoji od vrednosti utrošenog materijala, energije i obračunatih zarada radnika u nedovršenoj proizvodnji.

U završnoj robnoj fazi su obrtna sredstva angažovana u zalihama gotovih proizvoda namenjenih prodaji.

Obrtna sredstva u novčanom obliku obuhvataju sva novčana sredstva na računima preduzeća namenjena za finansiranje nabavki materijala, energije i zarada radnika, primljene hartije od vrednosti (čekovi, menice i dr.), kao i izdatke (troškove) za budući period koji nastaju odjednom, a kojim se obezbeđuje kontinuirani tok reprodukcije u dužem vremenskom periodu.

Obrtna sredstva u svom naturalnom obliku nazivaju se predmeti rada i obuhvataju samo deo cirkulirajućih poslovnih sredstava.

Predmeti rada učestvuju celom svojom supstancom u proizvodnom procesu, pri čemu gube svoj prvobitni naturalni oblik i prenose svoju vrednost na novi proizvod.

Obim i struktura obrtnih sredstava u građevinskom preduzeću uslovljeni su vrstom građevinske proizvodnje, odnosno građevinskih proizvoda, kao i specifičnostima građevinske delatnosti. Proizvodne jedinice građevinskog preduzeća, po pravili, rade na više gradilišta, pa je na svakom potrebno obezbediti odgovarajuće količine materijala za kontinuirani tok proizvodnje. Promena gradilišta zahteva formiranje novih skladišta i zatvaranje ranije otvorenih. Pored toga, stanje u proizvodnji građevinskih materijala, uslovi transporta, tržište i sezonski faktori imaju značajan uticaj na obim potrebnih zaliha u preduzeću za uredno snabdevanje proizvodnje.

Radi obezbeđenja potrebnih količina zaliha materijala za građevinsku proizvodnju (pripremnih zaliha), vrši se njihovo normiranje, na osnovu uslova nabavke, obima i dinamike trošenja u proizvodnji.

Normiranje pripremnih zaliha

Da bi se proizvodnja odvijala u skladu sa planom, potrebno je da se obezbedi njeno snabdevanje potrebnim količinama sirovina i materijala. Budući da veće količine sirovina i materijala na zalihama od potrebnih, stvaraju dodatne troškove (čuvanja, skladištenja, manipulacije i dr.) i povećano angažovanje novčanih sredstava, potrebno je utvrditi minimalne zalihe koje su dovoljne za realizaciju planiranog toka proizvodnje.

Za realizaciju planirane proizvodnje (Q) u određenom vremenu (H), potrebno je obezbediti određenu količinu sirovina i materijala (S_m).

U slučaju kontinuirane proizvodnje i dužeg vremena trajanja proizvodnje, potrebna količina sirovina i materijala na zalihama zavisiće od mogućnosti nabavki potrebnih količina na tržištu i vremena između dve isporuke. Ako na tržištu nema ograničenja u pogledu nabavki sirovina i materijala, tada je broj isporuka (n) rezultat odnosa između ukupne vrednosti potrošnje sirovina i materijala S_m) i vrednosti pojedinačne isporuke (s_m), to jest;

n =

a vrednost pojedinačne isporuke,

s_m=

Dužina trajanja intervala između dve isporuke u danima (h) jednaka je odnosu između planiranog vremena toka proizvodnje u danima (H) i broja isporuka (n), to jest:

h =

Budući da se između dve isporuke, u uslovima kontinuiranog toka proizvodnje, nabavljena količina sirovina i materijala (s_m) u celini potroši u proizvodnji, prosečna vrednost zaliha sirovina i materijala u toku proizvodnje iznosi 1/2 pojedinačne isporuke, odnosno

a što je prikazano na slici 8.

Slika 8. Prosečna vrednost zaliha sirovina i materijala

Minimalnu količinu pojedinačne nabavke sirovina i materijala potrebno je uvećati za obim proizvodne potrošnje u vremenu između njihovog prijema u skladište i dostavljanja na gradilište (proizvodne zalihe), za obim proizvodne potrošnje u vremenu između prijema dokumenata o isporuci i isporuke sirovina i materijala (zalihe u transportu), kao i za slučajeve nepredviđenog narušavanja ravnomernosti isporuka (sigurnosne - garantne zalihe) i za slučaj prekida snabdevanja pod uticajem sezonskih uslova (sezonske zalihe).

Ukupan obim uvećanja pojedinačne isporuke za naznačene situacije utvrdiće se na bazi procene dužine trajanja naznačene situacije (h) i dnevne potrošnje sirovina i materijala (q):

· za proizvodne zalihe (s_p);

s_p = h_p ´ q

· za transportne zalihe (s_b);

s_b = h_b ´q

· za sigurnosne - garantne zalihe (s_g);

s_g = h_g´ q

· za sezonske zalihe (s_s);

s_s = h_s ´ q

Ukupna količina pojedinačne isporuke obuhvata, prema tome, količinu isporuka uslovljenu redovnom potrošnjom u intervalu između dve isporuke i potrošnjom za slučaj kašnjenja isporuka ili odstupanja između prijema sirovina i materijala i njihove potrošnje za određeni vremenski interval. Ukupna količina zaliha sirovina i materijala odgovara zbiru količina nabavljenih po svim osnovama., odnosno;

s_m = s_t + s_p + s_b + s_g + s_s ,

a prosečna količina sirovina i materijala;

Prosečna količina zaliha sirovina i materijala je viša od minimalne za deo kojim se obezbeđuje sigurnost snabdevanja proizvodnje (slika 9.) i planirani tok proizvodnje.

Slika 9. Prosečna količina zaliha sirovina i materijala kojom se obezbeđuje

sigurnost snabdevanja i planirani tok proizvodnje

Normiranje zaliha nedovršene proizvodnje

Nedovršena proizvodnja obuhvata sve predmete rada na kojim su izvršene određene radnje radi proizvodnje novih upotrebnih vrednosti, a da pri tom proces proizvodnje novih upotrebnih vrednosti nije završen. Vrednost nedovršene proizvodnje obuhvata, pored vrednosti predmeta rada na kojim su izvršene određene radnje u okviru tehnološkog procesa proizvodnje i iznos zarada radnika na tehnološkim radnim mestima. Optimalna vrednost nedovršene proizvodnje omogućuje planirano odvijanje toka proizvodnje i najbrže cirkuliranje sredstava.

Normiranje zaliha nedovršene proizvodnje ima za cilj utvrđivanje optimalne vrednosti nedovršene proizvodnje, u skladu sa zahtevima toka proizvodnje i najbržeg cirkuliranja tih sredstava. Na taj način, vrednost angažovanih sredstava u proizvodnji se svodi na minimum, u okviru određenog tehnološkog procesa.

Proces proizvodnje u građevinarstvu je relativno dug, zbog čega normiranje zaliha nedovršene proizvodnje ima izuzetan značaj za postizanje boljih ekonomskih rezultata proizvodnje.

Iznos angažovanih obrtnih sredstava u nedovršenoj proizvodnji (Snp) predstavlja proizvod prosečne visine dnevnih troškova predmeta rada i zarada radnika na tehnološkim radnim mestima (tnp) i vremena trajanja proizvodnje u danima (H). Prosečan iznos angažovanih obrtnih sredstava u nedovršenoj proizvodnji (

) čini 1/2 ukupno angažovanih obrtnih sredstava u nedovršenoj proizvodnji:

Snp = tnp ´ H ,

Slika 10. Prosečna vrednost angažovanih obrtnih sredstava

u nedovršenoj proizvodnji

Realizovani iznos angažovanih obrtnih sredstava u nedovršenoj proizvodnji razlikovaće se od normiranog (programiranog) iznosa u meri u kojoj je došlo do realnog odstupanja dnevnih troškova proizvodnje i vremena trajanja proizvodnje.

Normiranje obrtnih sredstava u prometu

Obrtna sredstva u prometu koja obuhvataju novčana sredstva, sredstva u obračunu i zalihe gotovih proizvoda predstavljaju likvidna sredstva (potpune ili visoke likvidnosti) i obezbeđuju finansiranje reprodukcije. Njihov obim treba da je takav da omogućuje uredne nabavke sredstava za proizvodnju i izmirenje svih obaveza iz poslovnih odnosa i po osnovu proizvodnje. Višak obrtnih sredstava u prometnoj sferi smanjuje brzinu njihovog obrta i mogućnost oplodnje, odnosno proizvodnje nove vrednosti.

Zalihe gotovih proizvoda su, praktično, izvan proizvodnje ali je vreme potrebno za njihovo pretvaranje u novčana sredstva najkraće u odnosu na obrtna sredstva u prethodnoj robnoj i u tehnološkoj fazi. Sa stanovišta preduzeća, najpovoljnija je situacija kada se vreme angažovanja sredstava u vidu zaliha gotovih proizvoda svede na minimum. To se postiže prethodnim ugovaranjem isporuka proizvoda u skladu sa tokom završavanja proizvoda, proizvodnjom za poznatog kupca, skraćivanjem vremena transporta, tehničkog prijema robe i drugim organizacionim merama. Skraćivanjem vremena naplate potraživanja za isporučene gotove proizvode, smanjuje se vrednost sredstava u obračunu i obrtnih sredstava u prometnoj sferi.

Metode analize efektivnosti angažovanja

osnovnih i obrtnih sredstava

Osnovna sredstva

Efektivnost osnovnih sredstava u građevinskom preduzeću izražava se nizom ekonomskih pokazatelja (koeficijenata), kojim se samerava odnos između ostvarenih rezultata građevinskog preduzeća (izlaza) i osnovnih sredstava (parcijalnog izraza ulaza u proizvodni sistem).

Ostvareni rezultati proizvodnog sistema su funkcija delovanja ukupnih ulaza u sistem, veza i odnosa, te načina funkcionisanja sistema. Sameravanjem celokupnog izlaza iz proizvodnog sistema sa jednim elementom ulaza predstavlja simplificirani metod analize efektivnosti osnovnih sredstava, čija je svrha da prikaže osnovne odnose između rezultata i osnovnih sredstava, tendencije promena i potrebu za upravljačkim intervencijama radi poboljšanja efekata.

Koeficijent ekonomske efektivnosti osnovnih sredstava izražava se odnosom između ostvarenog dohotka (novostvorene vrednosti) i prosečne vrednosti angažovanih osnovnih sredstava u određenom vremenskom periodu (jednom reprodukcionom ciklusu, jednoj godini i dr.):

pri čemu je ;

· Kef - koeficijent ekonomske efektivnosti osnovnih sredstava,

· D - ostvareni dohodak (novostvorena vrednost u određenom periodu),

· Si - prosečna vrednost angažovanih osnovnih sredstava u određenom periodu.

Koeficijent ekonomske efektivnosti osnovnih sredstava pokazuje kolika je novostvorena vrednost u određenom periodu na jedinicu vrednosti prosečno angažovanih osnovnih sredstava u tom periodu. Niska vrednost koeficijenta pokazuje da angažovana osnovna sredstva donose mali prinos u vidu novostvorene vrednosti (dohotka), pa rast koeficijenta u sukcesivnim periodima pokazuje porast ekonomskih prinosa osnovnih sredstava i obrnuto.

Kapitalni koeficijent (Kkf) je recipročna vrednost koeficijenta ekonomske efektivnosti osnovnih sredstava:

Kkf =

i pokazuje kolika je vrednost osnovnih sredstava u proseku angažovana u određenom periodu za jedinicu novostvorene vrednosti (dohotka) u tom periodu. Manja vrednost osnovnih sredstava na jedinicu dohotka predstavlja viši kvalitet ekonomije osnovnih sredstava, pa su mere za poboljšanje korišćenja osnovnih sredstava usmerene na smanjenje kapitalnog koeficijenta, povećanjem dohotka uz upotrebu istih sredstava ili smanjenjem angažovanja sredstava za istu vrednost dohotka.

Radi ostvarivanja povoljnijih efekata osnovnih sredstava na stvaranje dohotka kao rezultata proizvodnje, neophodno je obezbediti kontinuirano praćenje korišćenja mašina kao značajnog dela osnovnih sredstava i njihovih proizvodnih učinaka. To je, naročito, značajno u građevinskim preduzećima, u kojim proizvodnja ima pojedinačni karakter a sredstva za rad se premeštaju sa jednog gradilišta na drugo, pri čemu su, za to vreme, izvan proizvodnog procesa. Intenzitet korišćenja sredstava za rad u određenom periodu utvrđuje se na bazi efektivnih časova njihove upotrebe u proizvodnji u određenom periodu.

Koeficijent korišćenja kalendarskog fonda radnog vremena sredstva za rad (Kv) predstavlja odnos između broja časova rada sredstva za rad u određenom periodu (Hmf) i ukupnog broja časova u tom periodu (Hmp), to jest:

Kv =

Koeficijent korišćenja vremena utvrđenog režimom rada sredstva za rad (Kr) predstavlja odnos između broja časova rada sredstva za rad u određenom periodu (Hmf) i dužine radnog vremena utvrđenog režimom rada u tom periodu (Hmr), to jest:

Kr =

Koeficijent korišćenja sredstva za rad u toku smene (Ks) predstavlja odnos između broja časova korisnog rada sredstva za rad u toku smene (Hms) i broja časova trajanja smene (Hs), to jest:

Ks =

Za praćenje ostvarivanja planiranog učinka određenog sredstva za rad koristi se koeficijent izvršenja norme učinka (Ku), koji predstavlja odnos između stvarnog učinka sredstva za rad u određenom periodu (Uf) i planiranog (norma) učinka u istom periodu (Up), to jest:

Ku =

Obrtna sredstva

Stupanj efektivnosti obrtnih sredstava određuje njihova vrednost u odnosu na rezultate proizvodnje. Ukoliko obrtna sredstva brže cirkuliraju, ostvariće se veći obim proizvodnje sa istom vrednošću obrtnih sredstava. Ako se u jednom obrtu obrtnih sredstava ostvari ista novostvorena vrednost, povećanjem broja obrta u toku godine povećava se novostvorena vrednost po jedinici angažovanih obrtnih sredstava. Analogno, ako se na bazi angažovanih obrtnih sredstava ostvari ista suma profita, sa skraćivanjem vremena obrta obrtnih sredstava će se povećati stopa profita.

Brzina cirkuliranja (obrta) obrtnih sredstava pokazuje, ujedno, tehničko-tehnološki karakter proizvodnje, njen kvalitet, sposobnost preduzeća da u kraćem vremenu ostvari isti obim proizvodnje u odnosu na manje tehničko-tehnološki osposobljena preduzeća. Istovremeno, brzina cirkuliranja obrtnih sredstava pokazuje i poslovnu sposobnost preduzeća da optimizira zalihe u prethodnoj i završnoj robnoj fazi.

Koeficijent obrta obrtnih sredstav (Kob) predstavlja osnovni agregatni pokazatelj brzine cirkuliranja obrtnih sredstava a izračunava se kao odnos između ostvarene vrednosti proizvodnje (

) u jednoj godini i prosečne vrednosti angažovanih obrtnih sredstava u toku te godine, to jest:

Kob =

Recipročna vrednost koeficijenta obrta obrtnih sredstava pokazuje efektivnost korišćenja obrtnih sredstava, odnosno, potrebnu vrednost obrtnih sredstava za jedinicu vrednosti proizvodnje, to jest:

Rob =

Ovaj pokazatelj koristi se za planiranje proizvodnje i obezbeđivanje sredstava za finansiranje reprodukcije.

Od brzine obrta, odnosno efektivnosti obrtnih sredstava, zavisi trajanje vezivanja obrtnih sredstava za jedan reprodukcioni ciklus. Trajanje jednog obrta sredstava u danima (hob) utvrđuje se množenjem koeficijenta efektivnosti obrtnih sredstava (Rob) sa dužinom perioda na koji se odnosi koeficijent efektivnosti (H). Na osnovu podataka za godinu dana, trajanje jednog obrta sredstava u danima (hob) utvrđuje se množenjem koeficijenta efektivnosti obrtnih sredstava (Rob) sa 365 dana, odnosno:

hob =

Za obračun koeficijenta obrta obrtnih sredstava, koeficijenta efektivnosti i dužine trajanja obrta sredtava u građevinskom preduzeću, potrebno je obezbediti podatke za:

· ostvarenu vrednost proizvodnje u određenom periodu;

· prosečnu vrednost obrtnih sredstava u određenom periodu.

Ostvarena vrednost proizvodnje u određenom periodu je proizvod ostvarenog obima proizvodnje i jediničnih cena, to jest:

a utvrđuje se periodičnim obračunima u toku godine i završnim računom na kraju godine.

Prosečna vrednost obrtnih sredstava u toku određenog perioda se utvrđuje sabiranjem vrednosti stanja obrtnih sredstava na kraju određenih intervala (na primer krajem meseca) i delenjem sa brojem tih stanja:

Obrtna sredstva se u određenom momentu nalaze u jednoj od faza procesa reprodukcije: prethodnoj robnoj, tehnološkoj i završnoj robnoj fazi, pa se prosečno vreme trajanja obrta obrtnih sredstava u toku godine može predstaviti sledećom relacijom:

hob =

iz čega sledi da je;

= (

)

Na ovaj način, ukupno vreme jednog obrta u toku godine može se razložiti na vreme vezivanja obrtnih sredstava u prethodnoj robnoj fazi (hob₁), u tehnološkoj fazi (hob₂) i završnoj robnoj fazi (hob₃), s obzirom da je:

hob = hob₁ + hob₂ + hob₃

[1] Pod pojmom kvalifikovanost podrazumeva se širok spektar osposobljenosti radnika za odre|eni rad na bazi formalnog osposobljavanja (školovanja) i drugih vidova osposobljavanja (iskustva, individualne sklonosti za osmišljeno, kreativno i inventivno delovanje i sl.).

Glava III

EKONOMSKI PRINCIPI REPRODUKCIJE

Ekonomski principi reprodukcije čine skup normi ponašanja ekonomskog sistema radi ostvarivanja ciljeva reprodukcije. Budući da se cilj ekonomskog sistema ostvaruje kao rezultat njegovog funkcionisanja u vidu izlaza iz sistema (proizvedene količine - Q; vrednosti proizvodnje -

; dohotka - D; dobiti(profita) - Db) a na bazi ulaza u sistem (utrošaka - U; troškova T; angažovanih sredstava - S), osnovni ekonomski princip reprodukcije se zasniva na kvantitativnom odnosu između izlaza i ulaza u ekonomski sistem. Cilj ekonomskog sistema je da svojim funkcionisanjem ostvari maksimalne rezultate reprodukcije (izlaz) uz minimalna ulaganja (ulaz), pa se osnovni ekonomski principi reprodukcije definišu kao stalna težnja ekonomskog sistema da maksimizira rezultate u odnosu na ulaganja. Stepen ostvarenja osnovnog ekonomskog principa odražava kvalitet poslovanja, odnosno poslovni uspeh. Na bazi odnosa između izlaza iz ekonomskog sistema i parcijalnih ulaza u ekonomski sistem, definišu se parcijalni ekonomski principi reprodukcije.

Produktivnost

Produktivnost je osnovni ekonomski princip reprodukcije i izražava proizvodnu sposobnost rada. Produktivnost se definiše kao stalna težnja ekonomskog sistema da ostvari određenu proizvodnju (Q) s minimalnim utrošcima radne snage (L), odnosno da sa određenim utrošcima radne snage ostvari maksimalnu proizvodnju. Nivo produktivnosti (Pr) pokazuje odnos između ostvarenog obima proizvodnje i utrošaka radne snage koji se izražavaju u časovima rada (H), to jest:

Pr =

odnosno,

Pr =

Ostvareni obim proizvodnje može biti maksimalan na bazi punog korišćenja kapaciteta, a može biti manji usled smanjenja tražnje (q_t) ili slabe ili nedovoljne organizovanosti (q_o), pa je stvaran obim proizvodnje (Q_r) jednak maksimalnom obimu proizvodnje umanjenom za deo koji je posledica smanjenja tražnje kao objektivnog tržišnog faktora i za deo koji je posledica slabe ili nedovoljne organizovanosti, to jest:

Q_r = Q - q_t - q_o.

Količina utrošaka radne snage (L), odnosno časova rada (H), zavisi od adekvatnosti primenjene tehnike (l_s), subjektivnih činilaca radne snage (l_n), organizacionih faktora (l_o) i razlike utrošaka rada koji nastaju pri prelasku iz jedne zone obima proizvodnje u drugu (l_z), pa su realni utrošci radne snage (L_r) veći od objektivno uslovljenih za razliku utrošaka po ovim osnovama, to jest:

L_r = L + l_s + l_n + l_o + l_z .

Ostvarivanje višeg nivoa produktivnosti zasniva se na primeni ekonomskih, tehničkih i organizacionih mera za eliminisanje, odnosno svođenje na najmanju moguću meru svih uticaja na smanjenje proizvodnje (tržišnih i organizacionih) i za eliminisanje, odnosno maksimalno moguće smanjenje uticaja faktora na porast utrošaka radne snage, odnosno

q_t + q_o

0 ,

(l_s + l_n + l_o + l_z)

0 .

Produktivnost se može izraziti i kao količina rada za jedinicu prozvoda, to jest:

Pr =

odnosno;

Pr =

Metode merenja produktivnosti rada

u građevinarstvu

Primena osnovnih relacija za merenje produktivnosti rada je moguća samo u slučaju proizvodnje istorodnih proizvoda.

U građevinarstvu, posebno u velikim preduzećima specijalizovanim za stambenu izgradnju, uobičajeno je da se produktivnost u izgradnji stambenih objekata izražava količinom rada za jedinicu proizvoda, odnosno relacijom

. Efektivni časovi rada obuhvataju stvarno utrošen rad na izgradnji stambenih objekata, dok se količina proizvodnje izražava pomoću građevinske i neto površine i zapremine objekta.

Za mala i srednja građevinska preduzeća karakteristično je da obavljaju različite vrste radova na objektima koji čine deo jedinstvenog tehnološkog procesa sa drugim izvođačima, zbog čega ovakav način merenja produktivnosti rada u ovim preduzećima nije primenljiv.

Da bi se utvrdio nivo produktivnosti rada u slučaju kada preduzeće obavlja niz raznorodnih poslova, različite težine i intenziteta trajanja, primenjuje se metod obračuna količine proizvodnje u uslovnim jedinicama mere i tako utvrđen obim proizvodnje stavlja u odnos prema količini utrošenog rada za ukupnu proizvodnju.

Količina proizvodnje u uslovnim jedinicama mere se izračunava tako što se konkretan obim proizvodnje za svaku vrstu rada ili vrstu proizvoda množi sa koeficijentom ekvivalencije (K_e) i zbir tako dobijenih vrednosti stavlja u odnos sa zbirom časova rada, to jest:

Pr =

Koeficijent ekvivalencije za građevinske radove se, najčešće, utvrđuje na bazi odnosa između norma časova za pojedine vrste radova i norma časova za standardnu vrstu rada, odnosno najzastupljeniju vrstu rada u ukupnom obimu građevinskih radova. Množenjem količina različitih vrsta radova sa koeficijentom ekvivalencije, celokupna proizvodnja se izražava u standardnoj vrsti rada.

Primena osnovnih relacija za merenje produktivnosti rada moguća je u proizvodnje istorodnih pizvoda.

Tabela 3. Primer obračuna koeficijenta ekvivalencije za građevinske radove
Vrsta rada	Jedinica mere	Norma časovi rada	Koeficijent ekvivalencije (Ke)
· Iskopi	m³	10	10:15=0,667
· Zidanje	m³	15	15:15=1,000
· Betoniranje	m³	20	20:15=1,333
· Malterisanje	m²	2	2:15=0,133

U slučajevima kad postoje značajne razlike u kvalitetu norma sati, s obzirom na zahtevanu kvalifikovanost, radno iskustvo i u skladu s tim cenu rada, tada se i količina utrošenog vremena za pojedine vrste radova preračunava na uslovne jedinice mere, primenom koeficijenta složenosti rada (K_s).

Koeficijent složenosti rada se, najčešće, obračunava na bazi odnosa cene norma časa po vrstama rada prema ceni norma časa za standardnu vrstu rada. Primenom koeficijenta složenosti rada, nivo produktivnosti rada se obračunava kao odnos između proizvodnje izražene u uslovnoj jedinici mere i rada izraženog u uslovnoj jedinici složenosti rada, to jest:

Pr =

Dinamičke promene produktivnosti rada izražavaju se indeksom produktivnosti koji pokazuje promene nivoa produktivnosti rada u tekućem periodu u odnosu na bazni period, to jest:

I =

Indeks produktivnosti rada u tekućem u odnosu na bazni period moguće je obračunati:

a) primenom cena baznog perioda na obračun vrednosti proizvedenih količina u tekućem i baznom periodu;

b) primenom cena tekućeg perioda na obračun vrednosti proizvedenih količina u tekućem i baznom periodu;

U građevinarstvu, posebno u velikim preduzećima specijalizovanim za stambenu izgradnju se produktivnost u izgradnji stambenih objekata izražava količinom rada za jedinicu proizvodnje

Obračun nivoa i dinamike produktivnosti rada omogućuje da se sagleda stvarna proizvodna sposobnost rada, intenzitet i dinamika promena i omogući primena ekonomskih, organizacionih i tehničkih mera, radi boljeg iskorišćenja rada.

Ekonomičnost

Ekonomičnost (E) kao princip reprodukcije svodi se na zahtev da se ostvari određena vrednost proizvodnje (P), kao izlaz iz ekonomskog sistema, sa što manjim troškovima (T) za ostvarenje te proizvodnje, kao ulazom u ekonomski sistem, pa se ekonomičnost može predstaviti sledećom relacijom:

Ostvarena realna vrednost proizvodnje (P_r) je funkcija ostvarenog obima proizvodnje (Q_r) i cena (C_r) po kojim se realizuje ostvarena proizvodnja, to jest:

P_r= Q_rC_r

Ostvareni obim proizvodnje je uvek manji od onog koji bi se mogao ostvariti potpunim iskorišćenjem svih proizvodnih kapaciteta (Q_m), usled delovanja tražnje kao objektivnog faktora (q_t) i neadekvatne organizovanosti, odnosno subjektivnih faktora (q₀), pa je:

Q_r=Q_m- q_t - q₀

Nivo cena za ostvarenu proizvodnju realizuje se pod dejstvom tržišnih faktora (c_t) i organizacionih faktora u sferi prodaje (c_o), pa se stvarna cena formira pod uticajem ovih faktora, to jest:

C_r=C_p

c_t

c_o

U slučaju da je ponuda manja od tražnje ostvaruje se pozitivna razlika u odnosu na cenu proizvodnje (C_p) a ukoliko je ponuda veća od tražnje, negativna razlika. Pod uticajem organizacionih faktora (reklama, propaganda i slično), takođe se ostvaruje pozitivna ili negativna razlika u odnosu na cenu proizvodnje.

Vrednost proizvodnje je, prema tome, rezultat skupnog uticaja svih faktora koji deluju na obim proizvodnje i nivo cena, pa je:

P_r=(Q_m- q_t- q_o)

(C_p

c_t

c_o)

Mogućnosti uticaja na vrednost proizvodnje su u sferi proizvodnje, u unapređivanju organizacije proizvodnje radi smanjivanja gubitaka zbog nedovoljnog korišćenja kapaciteta i prilagođavanja asortimana proizvodnje zahtevima tržišta, a u oblasti cena u poboljšanju organizacije prodaje.

Troškovi su funkcija količina utrošaka (U) i nivoa njihovih nabavnih cena (C_n). Količina utrošaka zavisi od primenjene tehnologije (u_t) i organizacije proizvodnje (u_o), pa su realni utrošci (U_r) jednaki objektivno uslovljenim (U_o) korigovanim za deo koji je funkcija primenjene tehnologije i organizacije proizvodnje, to jest:

U_r= U_o

u_t

u_o

Nabavne cene utrošaka (C_n) su objektivno uslovljene tržišnim faktorima (odnosom ponude i tražnje) (c_ut), organizacionim faktorima nabavke (c_uo) i specifično uslovljenim zavisnim troškovima nabavke (c_uz), kao što su troškovi transporta, skladištenja, manipulacije i sl, pa je:

C_n = C_uo

c_ut

c_uo

c_uz

Ostvareni troškovi su, prema tome, funkcija skupnog delovanja brojnih faktora u proizvodnji i nabavkama faktora proizvodnje, to jest:

T_r= (U_o

u_t

u_o)

(C_uo

c_ut

c_uo

c_uz)

Razvijeni izraz ekonomičnosti obuhvata celinu odnosa između ostvarene vrednosti proizvodnje i troškova za tu proizvodnju:

E =

Ekonomičnost se može predstaviti i kao odnos između vrednosti proizvodnje i zbira troškova elemenata proizvodnje (rada - t_l; sredstava za rad - t_i; materijala i energije - t_m; i ostalih troškova - t_o):

E =

Odnos između ukupne vrednosti proizvodnje i troškova svake pojedine skupine elemenata proizvodnje izražava parcijalnu ekonomičnost:

ekonomičnost

rada (kao specifični izraz produktivnosti

rada);

E_l=

· ekonomičnost materijala i energije;

E_m=

· ekonomičnost utrošenih sredstava za rad;

E_i=

· ekonomičnost ostalih elemenata proizvodnje;

E =

Parcijalni pokazatelji ekonomičnosti služe za analizu ekonomske efektivnosti korišćenja pojedinih elemenata proizvodnje, pokazuju pravce strukturnih promena i moguće pravce akcija za poboljšanje ekonomičnosti ukupnog poslovanja preduzeća.

Rentabilnost

Rentabilnost (R) kao ekonomski princip reprodukcije svodi se na zahtev da angažovana osnovna i obrtna sredstva u reprodukciji ostvare maksimalni prinos, odnosno maksimalni stepen isplativosti angažovanja.

Preduzeće angažuje određena sredstva u materijalu, energiji, sredstvima za rad, platama i likvidnim sredstvima u svim fazama reprodukcije (početnoj, tehnološkoj i završnoj ) radi obezbeđenja toka reprodukcije. U zavisnosti od načina prenošenja svoje vrednosti na novi proizvod, angažovana sredstva mogu biti u vidu osnovnih (Si) i obrtnih sredstava (Sob), pa je:

S = Si + Sob

Prinos na angažovana sredstva može se izraziti u vidu dohotka, kao novostvorene vrednosti (D), i u vidu dobiti-profita(Db), kao dela dohotka koji pripada vlasnicima sredstava sa kojim preduzeće posluje.

Vrednost angažovanih sredstava za određeni obim proizvodnje zavisi od većeg broja faktora, od kojih su najznačajniji sledeći:

· cene proizvodnih faktora (predmeta rada, sredstava za rad i rada),

· obim utrošaka elemenata u proizvodnji,

· obim angažovanja sredstava u pojedinim fazama reprodukcije,

· dinamika prenošenja vrednosti sredstava na nove proizvode.

Prinos na angažovana sredstva izražen u vidu dohotka zavisi od obima proizvodnje, cena po kojim se proizvodnja realizuje i troškova ostvarenih za tu proizvodnju, s obzirom da je:

D = P - T ,

odnosno;

D =(Q

C) - T .

Vrednost dobiti koja se raspodeljuje na vlasnike sredstava sa kojim preduzeće posluje zavisi od ostvarenog dohotka, iznosa plata radnika iz ostvarenog dohotka i iznosa zakonskih i ugovornih obaveza.

Rentabilnost, kao odnos između prinosa i angažovanih sredstava u reprodukciji, u zavisnosti od cilja obračuna i namene rezultata, može se izraziti na sledeći način:

R₁=

R₂=

Vrednost angažovanih sredstava je u direktnoj zavisnosti od dinamike prenošenja vrednosti sredstava na nove proizvode, odnosno od brzine trošenja sredstava. Koeficijent angažovanja sredstava(K_as) predstavlja odnos između vrednosti angažovanih sredstava (S) i ostvarenih troškova (T), to jest:

K_as =

pa se rentabilnost može izraziti i kao odnos između ostvarenog prinosa (D, Db) i umnoška troškova sa koeficijentom angažovanja sredstava(T

K_as).

Za utvrđivanje i međusobno upoređivanje stepena rentabilnosti neophodno je da se podaci o prinosu odnose na vremenski period iste dužine trajanja ( na primer godinu dana), a da su podaci o vrednosti angažovanih sredstava utvrđeni na identičan način, kao prosek više stanja u toku godine ili kao prosečno stanje na početku i na kraju perioda u kome je ostvaren određeni prinos.

Glava IV

EVIDENCIJE U PREDUZEĆU

Evidencije u preduzeću obuhvataju svako registrovanje pojava i činjenica koje su relevantne za funkcionisanje i ostvarivanje ciljeva preduzeća.

Prema mestu nastanka pojave koja se registruje, evidencija se odnosi na eksterne uslove odvijanja procesa reprodukcije (o kupcima, dobavljačima, kooperantima, cenama, obavezama prema državi i dr.) i na proces reprodukcije, odnosno transformaciju sredstava iz jednog oblika u drugi, stvaranju vrednosti i dobiti.

Evidencija u preduzeću obezbeđuje:

· uvid u stanje sredstava i njihovih izvora;

· uvid u tokove aktivnosti, angažovanje i trošenje sredstava i rezultate poslovanja;

· analizu poslovanja i ocene kvaliteta rezultata poslovanja;

· informisanje nosilaca odlučivanja i donošenja poslovnih odluka;

· kontrolu poslovanja;

· planiranje poslovanja.ši

Evidencija eksternih uslova reprodukcije podrazumeva registrovanje pojava i procesa u okruženju, koje imaju uticaj na odvijanje procesa reprodukcije, kao što su: stanje ponude i tražnje elemenata za reprodukciju; cene elemenata za reprodukciju; uslovi nabavki; stanje na tržištu novca; uslovi kooperacije; obaveze prema državi (carine, tekse, porezi, doprinosi i dr.); stanje na tržištu gotovih proizvoda; cene i drugi uslovi prodaje i dr. Ažurne informacije o okruženju omogućuju blagovremeno prilagođavanje preduzeća kao poslovnog sistema promenama u okruženju i optimizaciju poslovnih rezultata.

Evidencija o procesu reprodukcije podrazumeva registrovanje stanja sredstava po funkcijama i izvorima, poslovnih promena po vrstama i mestima njihovog nastanka i rezultata poslovanja po nosiocima.

Evidencija sredstava, poslovnih promena i rezultata poslovanja obuhvata njihovo registrovanje u fizičkom i vrednosnom izrazu. Sredstva, poslovne promene i rezultati poslovanja koji se ne mogu izraziti u fizičkim jedinicama mere, evidentiraju se samo po vrednosti.

Evidencija fizičkog angažovanja i trošenja

elemenata proizvodnje

U svom fizičkom obliku evidentiraju se sredstva za rad, predmeti rada, rad i gotovi proizvodi.

Sredstva za rad evidentiraju se pojedinačno, po vrstama, tehničkim karakteristikama i vremenu nabavke a njihovi utrošci se iskazuju vremenom trajanja angažovanja i korišćenja u određenoj fazi reprodukcije.

Predmeti rada (sirovine, reprodukcioni materijali, energenti)ise evidentiraju prema vrstama, kvalitetu, količinama a njihovo angažovanje i utrošci prema vrstama, kvalitetu i količinama u određenoj fazi reprodukcije.

Angažovanje i trošenje rada evidentira se prema vremenu trajanja angažovanja i trajanja rada po vrstama rada (stručnoj spremi i zanimanju) u određenoj fazi reprodukcije.

Gotovi proizvodi se evidentiraju po asortimanu, prema vremenu angažovanja na zalihama (od završetka tehnološke faze do realizacije).

Evidencija o angažovanju i fizičkom trošenju elemenata proizvodnje pruža uvid u način njihovog fizičkog trošenja i angažovanja i omogućuje upravljanje korišćenjem elemenata proizvodnje, optimizaciju potrebnih utrošaka i vremena angažovanja, odnosno poboljšanje tehničko-tehnoloških performansi reprodukcionog ciklusa.

Evidentiranje fizičkog angažovanja i trošenja elemenata proizvodnje je značajno za efikasno poslovanje preduzeća ali nije dovoljno, budući da se iz ove vrste evidencije ne može sagledati celina promena u preduzeću, ekonomski uslovi i rezultati reprodukcije. Radi toga se organizuje knjigovodstvena evidencija, kao obavezna, strogo formalizovana evidencija svih poslovnih promena u preduzeću izraženih vrednosno.

Knjigovodstvena evidencija

Evidencija stanja i promena stanja imovine preduzeća u vrednosnom izrazu a u pojedinim slučajevima i u naturalnim pokazateljima, zasnovana na primeni posebnih metoda evidentiranja (knjiženja), naziva se knjigovodstvo.

Prema načinu evidentiranja (knjiženja) promena u preduzeću, knjigovodstvo može biti:

· prosto;

· dvojno.neto).

Prosto knjigovodstvo se retko primenjuje, budući da obuhvata samo fragmente imovine i ne pruža uvid u celinu promena. Međutim, savremene metode knjigovodstva razvijene su na iskustvima primene prostog knjigovodstva u dugom periodu svog razvoja.

Tragovi prostog knjigovodstva se nalaze još kod antičkih naroda u vidu evidencije dužničko poverilačkih odnosa. Sa razvojem robno-novčanih odnosa razvijaju se i metode knjigovodstva, pa se već u srednjem veku počinje primenjivati dvojno knjigovodstvo. U XVII veku doneti su prvi zakonski propisi u Francuskoj, koji obavezuju preduzeća da vode poslovne knjige na određeni način, radi utvrđivanja realnih prihoda, troškova i poreskih obaveza.

Savremeno knjigovodstvo čini sistem strogo formalne evidencije, zasnovane na potpunom i hronološkom sređivanju podataka o svim nastalim pojedinačnim poslovnim procesima i stanjima.

Osnovni zadaci knjigovodstva su da obezbedi ažurnu dokumentaciono-informacionu osnovu koja omogućuje:

· uvid u stanje sredstava;

· kontrolu stanja i kretanja sredstava;

· praćenje poslovnog uspeha;

· kontrolu funkcionisanja i ostvarivanja ciljeva preduzeća;

· donošenje poslovnih odluka;

· državnu kontrolu poslovanja preduzeća.

Osnovni zadaci knjigovodstva se obezbeđuju primenom knjigovodstvenih načela (pravila), na kojim se formira i razvija sistem knjigovodstva, od kojih su najznačajnija:

· urednost u vođenju knjiga;

· preglednost i jasnoća knjigovodstva;

· postojanje plana knjigovodstvenih računa (konta);

· obezbeđenje sveobuhvatnosti poslovanja preduzeća;

· obezbeđenje uvida u kontinuitet poslovanja preduzeća;

· obezbeđenje uporedivosti podataka;

· zasnovanost knjigovodstva na zakonskim propisima;

· obezbeđenje jasnih, preglednih i ažurnih informacija o poslovanju preduzeća.

Knjigovodstvena dokumenta, odnosno dokumenta na osnovu kojih se vrši evidentiranje promena, mogu biti:

· interna;

· eksterna.

Interna dokumenta nastaju u preduzeću, na osnovu odluka organa upravljanja, rukovodilaca i drugih radnika sa odgovarajućim ovlašćenjima. Eksterna dokumenta nastaju izvan preduzeća, po osnovu formiranih obaveza (na primer: faktura dobavljača na bazi zaključenog ugovora; dostavnica na bazi porudžbine i dr.).

Dokumenta koja služe za evidentiranje knjigovodstvenih promena (knjiženje) po svom sadržaju moraju odgovarati svrsi, odnosno cilju i biti ispravna u formalnom i materijalnom smislu. Formalna ispravnost dokumenta podrazumeva da on poseduje sve neophodne elemente kao što su: naziv izdavaoca dokumenta (firmu), naziv dokumenta, datum (vreme) izdavanja dokumenta, novčani iznos, potpis (i pečat). Pod materijalnom ispravnošću dokumenta podrazumeva se da navodi u dokumentu odgovaraju činjeničnom stanju.

Greške u knjigovodstvu mogu biti formalne i materijalne. Formalne greške se ispravljaju primenom knjigovodstvenih metoda ispravke, dok se materijalne greške u knjigovodstvu ispravljaju drugim merama.

Evidentiranje knjigovodstvenih promena (knjiženje) u preduzeću se zasniva na primeni odgovarajuće tehnike knjiženja, koja podrazumeva postojanje jedinstvenog plana računa (konta), odgovarajuću cirkulaciju dokumenata i način evidentiranja promena.

Jedinstveni plan računa, odnosno jedinstveni kontni plan je organizaciono-pravni akt, kojim se određuje naziv i sadržaj računa i njihova sistematizacija prema određenim principima. Radi obezbeđivanja jedinstvenog načina primene i mogućnosti kontrole poslovanja preduzeća od strane državnih organa u vezi sa plaćanjem obaveza prema državi, jedinstveni kontni plan propisuje država.

Jedinstveni kontni plan u Jugoslaviji, sa primenom od 1. januara 1997. godine, ustanovljen je Pravilnikom o kontnom okviru i sadržini računa u kontnom okviru za preduzeća i zadruge,[1] koji je donet na bazi Zakona o računovodstvu.[2]v

Jedinstveni kontni plan obuhvata sve sintetičke (zbirne) račune u preduzeću. To su računi imovine u materijalnom i novčanom obliku, računi poslovnih odnosa (dobavljači, kupci i dr.), računi proizvodnje, računi obračuna poslovnih rezultata i računi izvora imovine.

Sistematizacija računa izvršena je primenom dekadne klasifikacije, pa su računi pored naziva (opisa sadržaja) obeleženi odgovarajućom numeričkom šifrom.zPrvi broj šifre označava klasu računa, drugi broj grupu konta u okviru klase a treći broj sintetički konto u okviru grupe. Sintetički konto se razlaže na analitička konta, u skladu sa strukturom imovine, poslovnih odnosa i izvora sredstava, na osnovu normativnog akta preduzeća.

Jedinstveni kontni plan sačinjen je tako da sistematizacija računa omogućuje evidentiranje toka reprodukcije i rezultata reprodukcije u vrednosnom izrazu (Šema 5.). Svi računi su grupisani u deset klasa:

0. Neuplaćeni upisani kapital i stalna imovina;

1. Zalihe;

2. Kratkoročna potraživanja, plasmani i gotovina;

3. Kapital;

4. Dugoročna rezervisanja i obaveze;

5. Rashodi;

6. Prihodi;

7. Otvaranje i zaključak Računa stanja i uspeha;

8. Vanposlovna sredstva i izvori i vanbilansna evidencija;

9. Obračun troškova i učinka

Tehnika knjiženja zasniva se na primeni principa dvojnog knjigovodstva da se svaka promena knjiži istovremeno kao imovina (aktiva, dugovanje)) i kao izvor sredstava (pasiva, potraživanje) Budući da knjigovodstvo evidentira promene od jedne faze do druge na liniji tehnološkog procesa, svaka knjigovodstvena promena (knjigovodstvena stavka) evidentira se istovremeno na kontu faze u koju se uliva imovina kao dugovanje i na kontu faze iz koje se imovina odliva kao potraživanje.

Svi računi na kojim se evidentiraju stanja sredstava i izvora sredstava, promene tih stanja i rezultati poslovanja, čine glavnu knjigu, kao osnovnu evidenciju u preduzeću.

Sve knjigovodstvene promene koje se evidentiraju kroz glavnu knjigu, evidentiraju se i kroz dnevnik promena, hronološki i kopirno.

Knjigovodstvena evidencija zasniva se na bilansnom principu, prema kome su vrednosti sredstava po funkcijama (aktiva) i sredstava po izvorima (pasiva) uvek u ravnoteži, pa se svaka knjigovodstvena promena odražava na celinu bilansa, tako da dovodi ili do promena ukupne bilansne vrednosti sredstava ili do promena u strukturi aktive i pasive bez promena ukupne bilansne vrednosti sredstava.

Osnovne knjigovodstvene promene u preduzeću odnose se na:

· nabavke osnovnih sredstava;

· nabavke materijala i predmeta rada uopšte;

· obračun amortizacije (troškova sredstava za rad);

· obračun troškova sirovina, materijala i energije;

· obračun troškova rada;

· evidenciju gotovih proizvoda;

· realizaciju (prodaju) gotovih proizvoda;

· utvrđivanje poslovnih rezultata.

Sve knjigovodstvene promene slivaju se u bilans preduzeća, kao sintetički izraz poslovne sposobnosti preduzeća i kvaliteta poslovanja u periodu između dva bilansna stanja.

Šema 5. Tokovi reprodukcije

[1] Službeni list SRJ br. 6/97 i 7/97.

[2] Službeni list SRJ br. 46/96.

marinic.ivo

понедељак, 31. јул 2017.

IVO Š. MARINIĆ: EKONOMSKE ANALIZE U GRAĐEVINARSTVU